''Katı Sanatı' nın büyüleyen güzelliği!''

KATI 'SANATI :

Türkler tam anlamıyla kendilerine özgü ve tamamen orijinal süsleme sanatlarına sahiptir. Bu süsleme sanatlarından biri de kağıt ve deri oymacılığı olarak bilinen "katı'" sanatıdır. İslamiyet'ten önce bulundukları coğrafyalarda Türkler kültürel birikimlerini oluşturdular ve İslamiyet'ten sonra ise Uzak Doğu etkilerini; İran, Arap ve Bizans etkileriyle sentezleyerek Osmalı kültürü Çatısı altında Avrupa'ya kadar yaydılar.Türk katı’ sanatı da bu uzun kültürel tarihi seyrin içinde Türk süsleme sanatları içinde yerini aldı.

Bugün Türkiye'deki ve Çeşitli ülkelerdeki müzelerde yazma eserler ve albümlerin cilt kapaklarındaki deri oymalardan, cilt içi süslemelerinden veya kitap içinde özenle yapılmış oyma süslemelerden, katı' sanatının kendine özgü varlığını bütün dünyaya kabul ettirdiğini görüyoruz. Dünyada diğer kültürlerde kağıt sanatlarının bazı örneklerini görürüz. Fakat bu tarz Çalışmalar ve Türk katı' sanatının zengin kompozisyonları ve ince işçiliğinin arasındaki belirgin farklar hemen öne Çıkar.

KATI' NEDİR?

Kat veya katı’ kelimesinin sözlükteki anlamı 'kesmektir'. Katı’ sanatı ise bir kağıt veya deri üzerindeki yazıyı, motifi veya şekli oyup Çıkartarak bir başka kağıt ya da deriye yapıştırmak suretiyle gerçekleştirilen bir süsleme sanatıdır. Bu şekilde yapılmış esere 'kaatıa' veya 'mukatta' sanatkarına 'kaatı' ve 'kattaa' denir. Kağıdı kesip oyarak meydana getirilen yazılara ise 'mukatta yazı' denir.

KATI’ SANATI NERELERDE UYGULANIR?

Tarihi gelişimi içinde katı’ sanatının ilk örneklerini deri kitap kaplarında ve kap içindeki süslemelerinde rastlıyoruz. Daha sonra gelişen kitap süsleme sanatları içinde mukatta' yazı olarak, el yazması eserlerin içinde sayfa veya sayfa kenar süsü olarak, minyatür albümlerinde kenar süsü olarak karşımıza Çıkar. Yine kaatıa levhalarda, şiir albümlerinde ve mecmualarda, hadis ve dua kitaplarında; sülüs, nesih ve nesta'lik oyma yazı olarak uygulanmıştır.

Bu kağıt oyma hatların sayfa kenarlarındaki bordürler değişik oyma motifler ile süslenmiştir. İlerleyen zamanlarda gelişen yeni üsluptaki Çalışmaların farklı örnekleri ise yazı Çekmeceleri ve kutu üzerindeki oyma tabiat manzarası şeklindeki Çalışmalardır.

KATI’ SANATINDA UYGULANAN MOTİFLER

Katı’ sanatında geniş bir uygulama alanı olduğu gibi, zengin bir motif Çeşitliliği de bulunmaktadır. Her türlü bitkisel motif;Çiçekler, ağaçlar, otlar, meyveler yalın kat veya Çok katlı olarak Çalışılır. Ayrıca her türlü hayvan figürlerinde veya manzara kompozisyonlarındaki karma motiflerde ev, cami, köşk ve gemi gibi figürlerde uygulanmıştır. Serbest kompozisyonlarda vazo, ibrik, Çanak gibi objelerin de ustalıkla işlendiğini görürüz. 

Sayfa kenarlarında dişi oyma kalıplarla hazırlanan süslemelerde Türk süsleme sanatlarında uygulanan bütün motifler ve desenler uygulanmıştır. Rumi motifleri özellikle cilt kapağı süslemelerinde köşebent, şemse ve bordür olarak yaygın bir şekilde kullanılmıştır.Genellikle üçgen veya kare formundaki geometrik süslemeler ise sayfa süslemelerinde veya sayfa aralarında separatör olarak kullanılmıştır. Ayrıca serbest formların yazı kalıbının içine veya dışına uygulanarak dantel gibi oyulduğu Çok başarılı uygulamalar da vardır.

Oymacılıkta bir motifin iki türlü kullanım şekli vardır. Bir motif kesilip Çıkartıldıktan sonra başka bir yere yapıştırılan kısma "erkek oyma" denir. Erkek oyma dikkatle kesilip Çıkartılınca, içi oyulmuş olan kısım, yani "dişi oyma" yine ayrı bir süsleme olarak kullanılmaktadır. Oymaların erkek ve dişisi yani desenin negatif ve pozitifi genellikle yanyana kullanılır.
 
KATI' NIN TARİHİ GELİŞİMİ

Sanat tarihçileri katı' sanatının Orta Asya'da bir halk sanatı olarak doğduğunu ileri sürmektedir. İlk katı’ örnekleri oyma deri kitap kaplarında görülür. İslam dünyasına bu kanalla geçmiş ilk kağıt oyma örneklerine 15. yy'da Timurlar ve Akoyunlular döneminde rastlanır. 

16. yy'dan itibaren Safeviler'de ve Osmanlılar'da gelişme göstermiştir. 16. yy'ın Osmanlı münevvlerlerinden Gelibolulu Mustafa Ali Efendi'nin günümüze kadar gelen "Menâkıb-ı Hünerveran" adlı eserinde Herat'lı Abdullah Kaatı ‘nın kağıt oyma sanatının ilk ve en önemli temsilcisi olduğunu kaydeder. Aynı dönemin en önemli katı' sanatkarları arasında Şeyh Muhammed Dost, Sengi Ali Bedahşi ve Muhammed Bakır'ı sayabiliriz.

Sanatkarın "Hüseyin Baykara Divanı" bugün İstanbul'da Türk ve İslam Eserleri Müzesi'nde yer alır.

............

Kaatı, Ebru, Minyatür, Hat, tezhip gibi bize özgü geleneksel sanatlarımız, ülkemizde hızla yaygınlaşırken bizden çok, Avrupa'da  ve Japonya gibi çağdaş ülkelerde büuyük beğeni kazandığını vurgulamak isterim.

...

Kay: Klasik Türk sanatları Vakfı.