- Kategori
- Edebiyat
Türk halk edebiyatımızda manilerin çeşitleri (2) Abdülkadir Güler
Halk edebiyatımızda manilerden söz ederken, bildirimin bu bölümünde manilerin çeşitleri konusunda biraz bilgi vermek istiyorum: Maniler genel olarak, aşağıda vereceğimiz örneklerde görüldüğü gibi genel olarak yedi hecelidir. Kafiye(uyak) düzeni ( aaba ), kimi zamanda (aaab) şeklinde olanları da vardır.Değerli folklorcu ( Halk bilimci ) Prof.Dr. Şükrü Elçin bu tür manilerin mani atışmalarında ve “karşı beri”adı verilen türkülerde ve kuzey Bulgaristan’la, Romanya’da yaşayan Gagavuz Türklerinin eserlerinde görüldüğünü söyler.
Manileri yapı bakımından incelerken 1.mısralarındaki hece sayısının eksik olması; mısra sayısının değişik olması ve uyakların (kafiyelerin) cinaslı olmasına göre değişik adlar altında, adlar aldıklarını görürüz. Buna göre Manileri beş bölüm altında toplayabiliriz:
1- Düz veya tam maniler
2-Yedekli veya artık maniler
3-Cinaslı veya kesik maniler
4-Karşılıklı Maniler (değişler)
5-Katar Maniler olmak üzere beş bölüme ayrılıyor.
Şimdi bu maniler hakkında biraz bilgi vermek istiyorum.Bu vadide maniler konusunda inceleme, araştırma yapacak olanlara belki yararlı olur diye düşünüyorum.
1-Düz veya tam Mani:
Bu mani kafiyesine göre aaba, hece sayısı 7 ve ( 3+4) veya ( 4+3) duraklı olur.Dört mısradan meydana gelir. Kafiyeli cinassızdır. Cinaslı olanları azdır, örnek olarak :
A benim bahtiyarım
Gönülde tahtı yarim
Yüzünde göz izi var
Sana kim baktı yarım.
Bahçelerde baz olur
Gül açılır saz olur
Ben sana gülüm demem
Gülün ömrü az olur. (4) ( Baz: Doğan)
2-Yedekli veya artık Mani:
Dört mısralık bir manidir, düz mani sonunda aynı kafiyede ( uyak)'ta anlamı tamamlayan başka mısralar eklenerek( eserde 6 mısralık) yapılan manilere yedekli veya artık mani adı verilir. Bunlar dörtten fazla olan, kesik veya cinaslı manilerle karıştırılmamalıdır. Bu tür maniler, bilhassa cinaslı kafiye olmadığı için birinci mısrada anlamlıdır.Aşağıdaki örneklere bir bakalım :
Bülbülün yuvasına
Gül girer rüyasına
Bülbül güle âşıktır
Mecnun’da Leyla’sına
Mecnun Leyla der iken
Erişti Mevla’sına..
Derdim var beller gibi
Söylemem eller gibi
Kalbimin hüsnü var
Yıkılmış iller gibi
Gözlerimden yaş akar
Coşmuş seller gibi.
3- Cinaslı ve kesik Maniler:
Bu manilerde, mısraların hece sayısı yediden az olan (3.4.5.6 heceli) mısra sayısı en az başlayıp 6, 7, 14 arası ( heceli) olabilir. Mısraları cinaslı kafiyelerle( uyaklarla ) kurulur ve bukafiyeler (uyaklar) tam veya yarım olabilir. Cinaslı manilerde 1. mısra ayağı oluşturan kelimedir. Bu kelime veya kelime grubu anlamlı olsa veya olmasa düşünce bir giriş ve kafiye başlangıcı teşkil ettiğinden maninin yapısında ve anlamında bir değişiklik yol açmaz. Bu mani çeşidinde mana birimi beyittir.Yani her beyitin kendine özgü bir manası vardır. Prof.Dr. Fuat Köprülü, bu tür cinaslı manilere”Tuyuğ”adını verir. Ayrıca bu kesik maniler içinde 1.mısrası yedi heceli ( 3+4=7) heceli olanları da vardır, bunlara doldurmalı kesik mani adı verilir.
İşte bunlardan üç örnek sunmak istiyorum:
Budala
Bülbül konar bu dala
Ne kadar aklım olsa
Yine derler budala..
3- Türk Edebiyatı Dizisi Milli Eğitim Bak. Kilis’li Rifat
Bilge/ Sadeleştiren: Yrd.Doç.Dr. Ata Çatıkkaş. İstanbul/ 1996
4- a.g. eser. İstanbul/ 1996.( s.19, 20 )
Bağ bana
Bahçe sana bağ bana
Değme zincir kâr etmez
Zülfün teli bağ bana..
Sürüne
Koyun kuzu sürü ne
Çünkü çoban değilsin
Arkandaki sürü ne ?
4- Karşılıklı Maniler( Deyişler) :
Türk halk edebiyatımızda iki kişinin karşılıklı olarak birbirlerine söyledikleri manilerdir. Bu manilerde manilerin kimin söylediği ve cevaplayanın kim olduğu belertilir. Bunlara karşılıklı maniler adı veriliyor:
Bunlara da bir iki örnek sunmakta yarar vardır:
Ağa: Adilem sen nâ-çarsın
Lâ-l’ü gevher saçarsın
Ben Azrail olunca
Kuzum nere kaçarsın?
Adile: Ağam derim nâ-çarım
İnci, mercan saçarım
Sen Azrail olunca
Ben cennete kaçarım..(5)
Yine bazı saz şairlerinin söylediği deyişlerinin son kıt’asında, mahlaslı maniler vardır ki. Bunlarda da şairlerimiz birinci mısrada kendi mahlaslarını kullanmayı tercih ediyorlar. Örnek olarak halk ozanı HATAYİ’nin kullandığı bir manisini sunuyorum :
Hatayı'm hal çağında
Hal gönül al-çağında
Bin kâbe’den yeğrektir
Bir gönül al-çağında..
5- Katar Maniler:
Katar maniler, bir konu bütünlüğü içinde birbiri ardı sıra gelen manilere katar mani diyoruz.Bu tür mani örneklerinde, şimdi bunlardan ( İsmail Aliyhisselam Hakkında) yazılan manilerden birkaç örnek sunmak istiyorum :
Evvel Allah adına
Şükürler bin yâdına
Mil çekilsin ol göze
Hor bakan üstadına.
Baharı benzer yaza
Şahini mail kaza
Bu bir katar manidir
Bir bir diyelim size.
Okudum hiçe geldi
Kısmet bu gice geldi
Hazret-i İbrahim’e
Gör kurban nice geldi.
İbrahim gülün kimdir
Söyle bülbülün kimdir
Hak dedi İbrahim’e
Senin sevgilin kimdir? (6 )
Genel olarak manilerin konuları yaşantımızda yer alan konulardır. Örnek olarak Köy, kasaba veya şehirlerimizde okumamış, okumuş kimselerin ve özellikle kadınların irticalen (doğaçlama) olarak söyledikleri bir çeşit manilerdir. Bir kısmı lirik olan ve usta şairlerin bile kolay kolay söyleyemeyeceği güzellikte oluşan veya söylenen bu manilerin Türk halk edebiyatımızın yıllardan beri geçmişten günümüze dek yansıyan bu sözünü ettiğimiz manilerdir. Maniler döner, dolaşır, kıza, geline ve sevgiliye bağlanır.İşte Artvin dolaylarından aldığımız bir örnek mani:
Peşkir astım direkten
Doktor gelsin ıraktan
Doktor bana kâr etmez
Benim yarem yürekten.
Yine Maniler, bazen içli bir ezgi, bazen bir figür olur. Karadeniz dolaylarında, yayla yollarında kemençe eşliğinde kimi zaman eğlenerek veya horon teperek aşağıdaki biçimde bir mani dile getirilir;
Oy kemençe kemençe
Zerdali dali mısın?
İnce ince ötersin
Benden sevdali misin?
Türk halk edebiyatımızın zenginlik kaynaklarından biri olan maniler, bazen akşam sohbetlerinde bizlere arkadaş olur, yaren olur. Kimi zaman şehitlerimize ağıt halinde mani yakılır. Bayrağımıza, şehitlerimize, övgü, kimi zamanda düşmana yergi olur. Genellikle kadınları, kızları ön plana alır. Ama ülke sevgisinin, milli takımların, hatta yerel kulüplerin manilerinde görülür.Yine devlet büyüklerine, siyasilere kimi zaman da taşlamalı maniler de dile getirilir. Askere gidenlere, tarlada çalışanlara, değirmene gidiş ve gelişlerde, imece halinde tarlada, harmanda birlikte çalışanlara maniler dile getirilir. Genel olarak bu manilerde sevgilinin eteği, entarisi, mendili, eşarbı, mintanı, saçları, peştemalı, kınalı elleri, yüzüğü, küpesi, çarığı, konu edilir.Kimi zamanda manilerde kin, öfke, kıskançlık öne çıkar.Bunlar arasında bazı hayvanların adları da geçer. Örneğin domuz, porsuk, çakal, aslan, geyik, ayı, yılan, tilki, katır, ayı, kurt, bülbül, keklik, güvercin, horoz, ceylan, geyik gibi isimlerde yer almaktadır. İşte hayvan adlarını yer alan bazı maniler
Süreceğim bir fişek
Duvardaki tekliğe
Kız sesimi duyunca
Benziyorsun kekliğe
Bülbüller sah demeden
Su geliyor kuleden
O kaş, o göz değil mi?
Beni sana kul eden.
5-Türk Edebiyatı Dizisi (Kilis’li Rifat Bilge )Milli Eğitim Bakanlığı yayınları/
Yrd.Doç.Dr. Ata Çatıkkaş. İstanbul 1996.
6-a.g.e M.E.B, ( Kilisli Rifat Bilge.) Yrd, Dr.A.Çatıkkaş/ İstanbul. 1996.
Geyik gibi yürürsün
Al fistanı sürürsün
Çöz göğsün düğmesini
Kaymak tenin görünsün..
Katırlar katar katar
Yukarı suya bakar
Bana ters bakma yârim
Gönlümde aslan yatar (7)
KONULARINA GÖRE MANİLER:
Türk halk edebiyatının sözlü ürünleri arasında yer alan maniler üzerinde konuları bakımında geniş araştırma yapan Pertev Nail Boratav’un araştırmalarına göre manilerin türü ile ilgili şu bilgileri verir: l- Niyet- fal Manileri, 2- Sevda Manileri, 3- İş Manileri, 4-Bekçi ve Davulcu manileri, 5- İstanbul’da bazı sokak satıcıların manileri, 6- İstanbul Meydan kahvelerinin cinaslı manileri, 7- Doğu Anadolu Hikâye Manileri, 8- Mektup Manileri gibi sekiz bölüm halinde toplar ve inceler.
Yine uzun yıllarTürk Folkloruna hizmet etmiş, 1975’lerde Milli Folklor Araştırma Dairesi Başkanlığı görevlerinde bulunmuş daha sonra HAGEM( Halk Kültürlerini Araştırma Genel Müdürü iken ( Emekli) olan Sayın (Prof. Dr ) Nail Tan, rahmetli folklorcu İbrahim Aslanoğlu’nun çıkardığı SİVAS FOLKLORU adlı dergisinin Aralık 1975(sayı: 35) ‘te adını andığımız dergide şunları özetle yazıyor:" Halk şiiri türlerinden en yaygın olan manilerde ana konu sevgidir. Bu sebeble konularına göre değil, kullanıldıkları yerlere göre sınıflandırmak mümkündür Maniler kullanışlarına göre şu şekilde sınıflandırılabilir” diyor sayın Prof. Dr. Nail Tan, :
1- Atışma manileri
2- Bilmece Manileri
3- Düğün Manileri
4- Hikaye ve masal manileri
5- İnsan adına bağlı maniler
6- Konuşma manileri
7- Metup manileri
8- Niyet- Fal- Yorum Manileri
9- İş manileri
10- Oyun manileri
11- Ramazan ve bayram manileri
12- Satıcı Manileri
13- Saya manileri
14- Semai Kahvelerinde söylenen cinaslı Maniler.
15- Şehir adına bağlı maniler
16-Türkü manileri. (8 )
Türk Halk edebiyatı sözlü kültür ürünleri arasında yer alan ve halkımızın severek kullandıkları manilerin sayısı bir hayli fazladır. Ben bu "Bildirim"de kullanıldıkları yerlere göre bir sınıflama yaparak, çeşitli örnekler sunacağım, Bu konuda araştırma ve inceleme yapacaklar için belki yararlı olur diye düşünüyorum :
1- Ramazan ve bayram Manileri
2- Gelin- Kaynana Manileri
3- Karanfil, Gül ve Lâle adına söylenmiş maniler
4- Mektup manilerine bir bakış, ( * )
( * ) IV. Uluslaarası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Geleneği Sempozyumu, 6-8 Kasım 2006 Fethiye. Fethiye Belediyesi ve Egeli Araştırmacı Yazarlar Birliği -Fethiye.