Alevilik nedir ne değildir?

Alevilik nedir? Bir din, bir mezhep midir? Bir taikat, yoksa bir cemaat midir? Ya da İslam'ın farklı bir yorumu mudur?

Başlarken

Son günlerde, gündemimizi meşgul eden konulardan biri de, AKP'nin "Alevi Açılım Programı"dır. Ayrıntılarını tam olarak bilmememize rağmen, bu program gündeme geldiğinde, Aleviler'de görünür bir hareketlenme başladı.

Öncelikle AKP karşıtı olan gruplar ve kesimlece, bunun AKP'nin bir seçim yatırımı olduğu söylendi ve bu karşıtlığı toplantılar, yürüyüşler ve mitinglerle eyleme dönüştürdüler.

Bu açılım programı kosunda ortaya atılan görüşlerden biri de, yıllardır CHP'ye oy veren Alevilerin sorunlarına CHP tarafından çözüm getirilememesi ve bu işi AKP'nin, bir seçim yatırımı olsada, çözüme kalkışmasaydı.

Bu konudaki bir diğer öne çıkan görüş de, gündeme getirilen "Açılım Programı"nın Alevilerin isteklerini tam olarak karşılayamayacağı idi. Özellikle de "cemevleri"(cem evleri) konusu bir hayli sorun yaratacağa benzemektedir.

Ara Not-1: Türkçe sözlüklerde ve yazım kılavuzunda, "cem etmek" sözcüğünün dışında, "cemevi" ya da "cem evi" sözcüklerini bulamadım. Bundan, Türkçe Sözlüklerin yazımına da biraz siyaset karışmış diyebilir miyiz acaba?

Yukarıda özetlemeye çalıştığım duyumlar, işin siyasi yanını ilgilendirir. Benim bu bloğu yazmaktaki amacım, "Aleviliğin ne olup olmadığı" konusunda ortaya atılan farklı görüşleri blog arkadaşlarıma aktarmak ve konu hakkında bilgisi olanlara da bir hatırlatma yapmaktır.

Bu bloğumun, bir iki görüşümün kısaca belirtilmesi dışında, genelde siyasi bir yanı yoktur ve tamamen bir tespittir. Bunun için kullandığım kaynaklardaki konuyla ilgili kişilerin görüş ve düşünce farklılıkları da onları bağlar.

Alevilik, bir mezhep, bir tarikat yoksa bir cemaat midir?

Bu soruya gerçekçi bir yanıt verebilmek için, önce Alevilik için yakıştırılan, "mezhep, tarikat, cemaat" gibi sosyal ya da dinsel nitelikli sözcüklerin anlamına bir bakmak gerekir diye düşünüyorum. Tanımlamaları, Türk Dil Kurumu'nun" bir yayını olan Türkçe Sözlük'ten yapacağım.

* Mezhep : Bir dinin görüş ve anlayış ayrılıkları sebebiyle ortaya çıkan kollarından her biri.

* Tarikat : Aynı dinin içinde, tasavvufa dayanan ve bazı ilkelerle birbirinden ayrılan, Tanrı'ya ulaşma arzusuyla tutulan yollardan her biri.

* Cemaat : Bir dinden veya bir soydan olanların topluluğu

* Cemiyet : Dernek, topluluk, toplum

* Dernek : Belirli ve ortak bir amacı gerçekleştirmek için kurulan yasal topluluk, cemiyet.

* Topluluk : Nitelikleri bakımından bir bütün oluşturan kimselerin hepsi, toplum, camia, cemiyet

Sözlükte, bu sözcüklerin başka anlamları da vardır ama ben yalnızca konumuz ile ilgili olan anlamları aldım. Okuyucularım, bu tanımlardan birini kabul edebilir ya da kendi bilgi ve düşüncelerine göre farklı bir nitelemede bulunabilirler. Ancak, yukarıdaki sözcüklerin hepsi, zaman zaman çeşitli Alevi kuruluşlarını ya da Aleviliği ifade ederken kullanılmaktadır.

Aleviliğin kısa bir geçmişi

İslam dünyasından sıyrılarak Anadolu'ya gelen Türkler, Müslüman olmalarına rağmen Anadolu'da İslam'dan farklı bir yaşam tarzı sürdürmüşlerdir. Anadolu'daki Türk-İslam toplumu, Arap dünyası ile hemen hemen hiç bağlantı kurmaksızın gelişmiştir. Türkler için Müslümanlık, henüz büyük bir önem taşımıyordu. Onların Müslümanlığı yeni, ilkel, camileri, bilginleri ve Arapçası olmayan bir Müslümanlıktı.(1)

Bu nedenle, Türklerin Anadolu'ya gelişleri ile bu yeni yurtlarında, İslamiyet'in inanç kısmı dışında, güncel hayata uygulanan değer yargılarının değişik bir içerik ve nitelik kazandığı görülmüştür.

Kazanılan bu içerik ve nitelikler, Anadolu eski kültürleri ile birleşince ortaya çıkan sentez, İslamiyet'i, öteki İslam ülkelerindeki İslami değer ve uygulamalarından ayıran özellikler içeren, "Babailik, Mevlevilik, Bektaşilik..." gibi tarikatların doğmasına yol açmıştır.(2)

Bu tarikatlardan, " Anadolu'da Türkmenler arasında ortaya çıkan, başta dil olmak üzere müzik, raks ve resim konusunda daraltılmış olan çemberi kırarak Türkçe'nin yaşatılmasında çok büyük roller oynamış ve belirli bir gelenek ile sanat etkinliği yaratmış bir "tarikat" olarak tanımı yapılan "Bektaşilik", Alevi grupları içinde sayılmıştır.(3)

Alevilik hakkındaki farklı görüşler

* Alevi ayinlerinde kullanılan dilin Türkçe, "semah"ın tamamen Türk kökenli olduğunu söyleyenler, ciddi bir araştırma yapıldığında Aleviliğin, İslamiyet öncesindeki Türk sosyal ve kültürel hayatının bir uzantısı olduğunun belgelenerek kabul edileceğini savunurlar.(4)

* Prof. İzzettin Doğan da, Aleviliğin, Orta Asya Türk geleneklerinin İslam'a monte edilmiş şekli olduğunu ileri sürerek, Aleviliği "Türk Müslümanlığı" olarak tanımlar.(5)

* Abdülbaki Gölpınarlı, Aleviliğin bir tarikat olmadığı düşüncesinde olduğunu belirtir.(6)

* Zaman Gazetesi ise, Aleviliğin "Ehl-i sünnet dışı sapık bir mezhep" olarak görülmesi gerektiğini belirtmiştir.(7)

Ara Not-2 : Bloğumun başında, her ne kadar bu bloğun yalnızca bir tespit olduğunu, yorumsuz olacağını belirtmeme rağmen, (7) numaralı dipnotta belirilen ve maksadını aşmış görüşe katılmadığımı söylemek zorundayım. Sapkınlığa varan aşırılıklar her toplumda ve topluluklarda görülebilir; bunun genelleştirilmesi doğru değildir.

* Medyadan edindiğim bilgilere göre de, bazı Alevi kuruluşları Aleviliğin bir "cemaat" olmadığı görüşünü savunmaktadırlar.

Sonuç : Alevi düşüncesi ve inancı, ister bir "mezhep", ister bir "tarikat" ve istenirse bir "cemaat" olarak kabul edilsin, yukarıda da vurguladığım gibi Alevilik, Orta Asya Türk gelenekleri ile İslam'ın birleşmesinden doğan bir sentez; yani İslam'ın farklı bir yorumudur.

Bloğumun başında, konunun siyasi yanına değinmeyeceğimi söylemiştim ama, bu konudaki düşüncemi ifade etmekten kendimi alamayacağım. Bu konu, yani AKP'nin "Alevi Açılım Programı" aklıselim ile ele alınmazsa, korkarım, Anayasa'da güvence altına almış olan Devrim Yasaları'ndan "...Tekke ve Zaviyelerle Türbelerin Seddine ve Türbedarlıklar ile Birtakım Ünvanların Men ve İlgasına Dair Kanun"un zorlanmasına ya da en azından zedelenmesine yol açabilir.

cdenizkent

_________________ :

(1) Claude Cahen, Osmanlı'dan Önce Anadolu'da Türkler, 1971, ss.91-99
(2) Ahmet Güner, Tarikatlar Ansiklopedisi, Milliyet Yayınları, 1991
(3) Ahmet Güner, A.g.y.
(4) Muharren Ergin, Orhun Abideleri, 1970, ss.29-30
(5) "Kırmızı Koltuk" Programı, Star Televizyonu, 1 Ararlık 1991.
(6) Muharrem Ergin. A.g.y., s.26
(7) Milliyet Gazetesi, 2 Temmuz 1992, s.4