Anadolu Rumları

Anadolunun  küçük bir kasabasında Kurtuluş Savaşına kadar ikamet eden  gayrimüslim topluluğu mercek altına alarak bu topraklar üzerinde neler yaşandığını görebiliriz. Anadolu rumları istiklal savaşında biz Osmanlı tebasıyız diyebilselerdi bugün Anadolu'da 5 milyon civarında rum nüfus olacaktı. Şöyle ki;

20.yüzyıl başlarında Demirci kasabası, Aydın Vilayetine bağlı Saruhan sancağının “Demirci” adlı kazasının merkezidir.  Yedi binin üzerinde nüfusa sahip kasabada  on yedi mahalle, çeşitli esnaf kollarına ait çarşılar, türlü yiyecek maddelerinin alınıp satıldığı pazar yerleri bulunmakta ve şehrin muhtelif yerlerindeki hanların  varlığı ile oldukça hareketli bir ticari hayat görülmektedir. Ticari hayattaki bu hareketlilik beraberinde ilgi ve dikkati getirmiş, Demirci kasabası yakın veya uzak köy, kasaba, kaza ve vilayetlerden göç alamaya başlamıştır.

Anadolu'da en yoğun gayrimüslim cemaat Rumlardır. Bir Osmanlı tebası olarak  ticari faaliyetler sebebiyle ikamet değiştirmeleri olduğu gibi, Bizans’tan kalma Rumların da bulunduğunu ifade edilmiştir. (Boyacıoğulları 1972: 98)

XX. Yüzyılın başında Demirci kasabasında devamlı oturan, ikamet eden gayrimüslim nüfus bulunduğu anlaşılmaktadır.

“Canım Arslan oğlu, Çantalı oğlu İstifaniki, Heci Kunduz oğulları, Helvacı yetimi oğlu, İmrozlu oğlu, Somalı Çoban Nikola, Yapıcı Andon oğlu” örnekleri Müslüman tebaa gibi gayrimüslim tebaanın da lakap kullandığını göstermektedir. Görüldüğü üzere Rum erkek ve kadınları Rumca, Ermeni erkek ve kadınları ise Ermenice adlar taşımaktadır.Genelde çarşı pazarda Türkçe konuşulurken özel hallerde ana dilin kullanıldığı görülmüştür

Demirci’de ikamet eden gayrimüslim nüfusun çoğunluğu Yunanistan, Ege adaları ve komşu kazalardan Demirci’ye gelip yerleşmiştir.Gelen Rum göçmenlerden 22 kişi Yanya vilayeti, 7 kişi Midilli, 5 kişi Limni, 2 kişi Selanik, 12 kişi Kütahya, 11 kişi Kasaba [Turgutlu] doğumludur. (Gayrimüslim Osmanlı tebaasının büyük çoğunluğunun Demirci’de dünyaya geldiği görülmektedir. 98 kişi Demirci kasabasında dünyaya gelmiştir.

Demirci’ye gelip yerleşen gayrimüslim erkeklerin çoğunluğunun meslek sahibi oldukları görülmektedir. Bu durum da 20.yüzyıl başlarında Demirci kasabasında aktif ve göç çekebilecek düzeyde ticaret ve zanaat faaliyetlerinin olduğunu düşündürmektedir. Kayıtlarda genç sayılabilecek bir yaş  grubunun olduğu görülmektedir. Genç nüfus göçü, Demirci’nin bugünkü durumunun aksine 20.yüzyılın hemen başında cazibe merkezi bir yerleşim yeri olduğunu göstermektedir.

Meslek sahipleri arasında Papaz bulunmaktadır. Demirci’de gayrimüslimlere ait bir kilise bulunmaktadır. Şimdi sadece adının bilindiği kilisenin yerinin ise Birlik Caddesi üzerindeki Belediye Pasajı’nın bulunduğu yerde olduğu bilinmekte ancak ne zaman yapıldığına dair bir bilgi bulunmamaktadır.

Demirci’deki Gayrimüslimlerin meslekleri hakkında Müslüman halkın yapmadıkları bazı işleri yaptıklarını ifade etmektedirler: “Demirci’de azınlık olarak Rumlar, Fırıncılık, değirmencilik, kuyumculuk, terzilik ve boyacılık yaparlardı. Sanatkâr Rumlar ise her yaz inşaat mevsiminde Adalardan gelerek köprü, bina ve yol işlerinde çalışarak kışın memleketlerine dönerlerdi. Meşhur yerli Rumlar ise: Manifatura mağazası sahibi çok zengin Lord, Demirci Reji memuru Aleksan, Sivastopol lakaplı Kasabalı Kosti ve kardeşi  ilme boyacısı, ilme ticareti ve halı imalatı yapan İlya, Aleksi ve damadı Kel  Yorgi” (Boyacıoğulları 1972: 98-99)

1896 yılında, aslen Ermeni  olup Demirci’de Hıristiyan mahallesinde oturan Artin  oğlu Karabet’in kuyumculuk yaptığına dair bir bilgi, mahkeme tarafından verilen bir vekâletnâmede geçmektedir. (Ertan Gökmen)

Gayrimüslim nüfus defterinde, gayrimüslim nüfusun  “Demirci Rum Mahallesi”, “Demirci Hıristiyan Mahallesi”, “Rum Mahallesi” gibi çeşitli şekillerde ifade edildiği bir mahalde ikamet ettiği belirtilmektedir. Bu yer Demirci’nin oldukça eski bir geçmişi olan Pazar Mahallesi dahilinde ve Pazar Mahallesi’nin nispeten kenarında bulunmaktadır. Günümüzde de mevcut olan uzun düz bir (Mektep) cadde etrafında kümelendikleri anlatılan gayrimüslim evlerinin bulunduğu mahal Rum ve daha sonra Rumların dışında Ermenilerin de yerleşmeleri neticesinde genellikle daha genel bir ifade ile Hıristiyan Mahallesi olarak anılmıştır.

1878 yılından itibaren Osmanlı vilayetlerinde erkek ve kız Rum okulları açılmış ve bu okullarda gayrimüslim muallimler de görev yapmıştır.Aydın Sancağı Saruhan Sancağında Manisa, Akhisar, Kasaba, Salihli, Kula, Alaşehir, Soma kazalarının yanısıra Demirci'de Pazar mahallesinde bir Rum okulu mevcuttu ve muallimleri içinde gayrimüslimler görevlendirilmişti.Ayrıca Demirci Mekteb-i Rüştiyesinde 65 talebe okumakta olup, müfredatta bulunan  Fransızca dersine  bir gayrimüslim muallim girip yanında  bir de hademesi bulunurdu.(Azınlık Okulları-Selçuk.A.Somel)

Sonuç; İncelenen  nüfus kayıtları  gayet muntazam bir biçimde korunmuştur. Bu noktada Demirci ilçe Nüfus Müdürlüğü’nü arşivcilik gayreti açısından tebrik etmek gerekecektir. Sonuç olarak Osmanlı imparatorluğu yönetim anlayışının bir gereği olarak, Müslüman vatandaşları gibi Müslüman olmayan yurttaşlarını da düzenli bir şekilde nüfus sayımına tabi tutmaya çalıştığı görülmektedir. 20. Yüzyılın hemen başında Demirci kasabasında mahalle oluşturabilecek sayıda gayrimüslim Osmanlı tebaasının yaşadığı görülmektedir. 61 hane ve 185 kişi olarak kayıtlı nüfus ortalama bir köy veya eski bir mahalle ölçeğinde sayılabilir. Toplam gayrimüslim hane ve nüfusun büyük çoğunluğunu Rumlar oluşturmaktadır. Rum ve Ermenilerden başka herhangi bir gayrimüslim tebaa bulunmamaktadır.

Günümüzde Demirci ilçesinde herhangi bir gayrimüslim nüfus bulunmamaktadır. Yaklaşık bir yüzyıl önce bir mahalle oluşturacak sayıdaki Rum ve Ermeni Osmanlı vatandaşları, Mütareke yılları, Kurtuluş savaşı, Mübadele ve çeşitli nedenlerle Demirci’den tekrar göç ettiler. Ancak onlardan geriye bazı izler kaldı. Demircililerin “Çatıkkaşların evi” diye niteledikleri Mektep Caddesi 27 nolu ve 1900-1901 tarihli bina ile Yine Mektep Caddesi  29, 30 ve 32 no.lu binaların Rumlardan kaldığı; Mithatpaşa Mahallesi yakınındaki Hıristiyan Mezarlığı mevkiinin (Ziraat Bahçesi yakınları)  Gayrimüslimlerin mezarlığı olduğu iddia edilmektedir. Ayrıca Demircililer gayrimüslim Osmanlı vatandaşlarını “ellik” olarak nitelendirmektedirler.

Kaynak-İsmail Oğuz-Ertan Gökmen