Mlliyet Milliyet Blog Milliyet Blog
 
Facebook Connect
Blog Kategorileri
 

28 Mayıs '15

 
Kategori
Dünya
 

Azerbaycan Basınının Tarihçesi

Azerbaycan Basınının Tarihçesi
 

Azerbaycan


Uzun müddet Güney Kafkasya’nın idari ve kültürel  merkezi olmuş Tiflis basın ve edebiyat alanında da etkisini göstermiştir. Bakü’de ilk Rusça gazetenin yayınına kadar Azerbaycan halkının iktisadi ve kültürel hayatına ait haberler ancak Tiflis’te çıkan Rus gazetelerinde yer alıyordu. 20. yüzyılın  1920’li yıllarından itibaren "Tiflisskiye Vedomosti", "Zakavkazski Vestnik", "Kavkaz", "Novoye Obozreniye" ve diğer gazeteler Azerbaycan halkının edebi ve kültürel hayatında önemli yere sahipti.
 
"Tiflisskiye vedomosti" gazetesi Kafkas’ta Rusça çıkan ilk gazete idi. Bu gazetede “Dekabristler”in yazması, gazetenin editör yardımcısı V.D.Suhorukov’un 14 Aralık olaylarıyla ile ilişkili olduğu bilinmekteydi. Rus-Azerbaycan edebi ilişkilerine dair önemli araştırmalar yapan bilim adamları "Tiflisskiye vedomosti" gazetesinden de bahsetmişlerdir. "Tiflisskiye vedomosti" gazetesinin bazı makaleleri merkezi gazetelerde yeniden yayınlanmıştır. Bu gazete 1829 yılında Gürcüce, 1830 yılında Farsça, 1832 yılında Azerbaycan dilinde de çıkarılmıştır. Gazetenin adı "Tiflis Haberleri" idi.
 
20. yüzyılın 2. yarısında Azerbaycan’ın ekonomik ve sosyal gelişimi milli bir matbu organının da çıkarılması zaruretini doğurmuştur.  Bu ihtiyacı hisseden aydınlardan Hasan Bey Zerdabi hükümete başvururda bulunarak çok zorlukla da olsa böyle bir gazetenin yayını için izin alabilmiştir. Gazetenin yayınlanması için İstanbul’dan özel Arapça matbaa harfleri getirilmiş, uzun çabalardan sonra 22 Temmuz 1875 yılında Bakü’de valilik matbaasında gazetenin ilk sayısı çıkmıştır. "Ekinci"nin yayına başlamasıyla milli basının temeli de atılmış oldu.  22 Temmuz 1875 yılından 29 Eylül 1877 yılına dek yayınlanmış “Ekinci” gazetesinin toplam 56 sayısı çıkmıştır. Gazete ayda iki kez ve 300-400 tirajla çıkmıştır.
 
İlk milli gazete olan "Ekinci" gazetesinin ilk çıkış günü – 22 Temmuz “Basın Günü” olarak kutlanmaktadır. "Ekinci" gazetesinde Moskova’dan Necef Bey Vezirov ve Asger Ağa Gorani, Şamahı’dan Seyid Azim Şirvani ve Mehemmedtağı Alizade Şirvani, Derbend’den Heyderi ve Tiflis’ten Mirze Feteli Ahundov’un makale ve diğer yazıları yayınlanmıştır.
 
1877-1878’li yılarda Rus-Türk Savaşı başladığı sırada cephe gerisinde “Türk-Tatar” dilinde bir gazetenin çıkmasından endişe eden Rus hükümeti 29 Eylül 1877’de “Ekinci”nin yayınını durdurmuştur. Bundan sonra “Ziya” ve “Keşkül” gazeteleri çıkmaya başladı.
 
"Keşkül", "Ekinci" ile "Ziya" arasında orta bir tutum sergilemiştir. Fakat "Ekinci"ye daha fazla eğilimliydi. Aydınların şuurunda "Azerbaycan milleti" kavramının oluşmasında “Keşkül” gazetesinin önemi büyük idi. Onlar "din" ve "millet" kavramının birbirinden farkını anlamışlardır. "Keşkül" gazetesi sayfalarında bu konuları açığa kavuşturmaya çalışmış ve toplumsal ve siyasi şuurun gelişmesine yardım etmiştir. "Keşkül" gazetesinde Azerbaycan milletinin kalkınması ve diğer milletlerle dostluk ilişkilerinin iyileştirilmesine dair olumlu  yazılar yer almıştır. Bu makalelerin birçoğu konusu  düşünce yönü, dili ve üslubuyla birbirinden farklı nitelikte idi.
 
1870-1889 yıllarında Kafkasya’da 56 yayın organı faaliyet göstermiştir. Bunun 20’si Rusça, 15’i Gürcüce, 15’i Ermenice, 3’ü Azerbaycan dilinde idi. Bilim cemiyetleri, kurum ve kuruluşların yayınlarını da dikkate alırsak bu rakam 69’a ulaşır. Bu yayın organlarının  bazılarının ömrü çok kısa olmuştur. Beş yıldan fazla yayınlanabilmiş basın organlarının sayısı yirmi üç olmuştur. O dönemde  Rusça çıkan gazeteler aşağıdakilerdir: "Gafgaz", "Tiflisski vestnik", "Tiflisskiye obyavleniya", ("Tiflisski listok"), "Kaspi", "Yuridiçeskoe obozrenie", "Bakinskiye izvestiya", ("Bakinski torgovo-promışlennı listok") ve "Severnı Kavkaz".
 
Bakü’de Rusça çıkan gazeteler ideolojik ve siyasi bakış açısı itibariyle Kafkasya’da çıkan gazetelerle aynı safta yer almıştır.  Azerbaycan’da çıkan ilk Rusça gazete "Bakinski listok" idi. Gazetenin genel yayın editörü Bakü reel gimnazyumunun öğretmeni Hıristian Sink idi. Gazetenin ilk satısı 19 (6) Mart 1871’de çıkmıştır.  1872 yılı ocak ayından itibaren gazete yeniden çıkmaya başlamış ve aynı yılın haziran ayının 3’üne de devam etmiştir.
 
1876 yılında Bakü’de ikinci bir Rusça gazete - "Bakinskiye izvestiya" gazetesi çıkmaya başlamıştır. Bu gazete valilik yönetiminin resmi organı idi ve General D.S. Staroselski’nin inisiyatifiyle çıkmaya başlamıştır. Staroselski 1875 yılında "Ekinci" gazetesinin yayınına da yardım etmiştir.  Onun "Bakinskiye izvestiya" gazetesini çıkarmakta amacı Bakı iline ilişkin okuyucuları bilgilendirmek idi. O gazete çıkmadan  önce valiliğe bağlı matbaa açmıştır. 1888’den itibaren gazete "Bakinski torgovo - promışlennı listok" adıyla çıkmıştır.
 
1894 yılı ocak ayından "Bakinskiye gubernskiye vedomosti" (Bakü İlinin Haberleri) adlı resmi devlet gazete çıkarılmıştır. Gazetede telgraf ve ilan eki de vardır. Telgraf ve ilanların bir Azerbaycan dilindeydi. Gazete 1916 yılına dek çıkmıştır.
 
Adları geçen bu gazetelerin hepsinde resmi haberler, kararlar, ilanlar ve telgraflara geniş yer verilmiştir. Bakü’de Rusça çıkan burjuva gazeteleri içinde “Kaspi” gazetenin ömrü daha uzun olmuş,  değişik dönemde  toplumhayatını kendi bakış açısı altında yansıtmıştır. 1881-91 yılları arasında gazetenin 10 bin 65 sayısı yayınlanmıştır.
 
"Keşkül" gazetesi kapatıldıktan sonra Tiflis’te Azerbaycan dilinde gazete çıkarmak için birkaç defa çaba gösterilmiştir.  Mesela Memmedağa Şahtahtinski 1896 yılında Azerbaycan dilinde "Tiflis" adlı, Kamal Ünsizade ise 1900 yılında "Daniş" adlı gazete çıkarmak istemiştir. Fakat bu çaba her hangi bir sonuç vermemiştir.
 
M.Şahtahtinski’nin "Şarki-Rus" adlandırdığı gazetenin ilk sayısı 30 Mart 1903 yılında çıkmıştır. Önceler gazete hafta 3 defa çıkmaktaydı. 8 Haziran 1904 yılından itibaren günlük gazete olarak çıkmaya başlamıştır."Şarki - Rus" gazetesi 20. yüzyılda  ilk Azerbaycan gazetesiydi. Bu gazete aynı zamanda ilk günlük Azerbaycan gazetesiydi.
 
Azerbaycan basın tarihinin önemli yayınlarından biri, düşünce ve idealleri hiçbir zaman eskimeyen “Molla Nesreddin” dergisidir. Derginin genel yayın  editörü Mirze Celil’in çabalarıyla bu dergi muasır dünya dergileri seviyesinde çıkıyordu. “Derginin ilk sayısı 7 Nisan 1906 yılında çıkmıştır. Dergi yazıları bir milletin üzerinde oynana oyunları, eziyetleri ve haksızlıkları yansıtıyordu. Derginin birinci sayısı 1.000 adet basılmıştır. Kısa süre sonra "Molla Nesreddin" ismi dillerde dolaşmaya başlamıştır.  Derginin 2. sayısı ise 2.000 tirajla çıkmıştır. C.Memmedguluzade sansürün izin vermediği resim ve yazıların yerini, boş bırakarak “Bizden kaynaklanmayan nedenlerle bu yer boş kaldı” yazıyordu.
 
"Molla Nesreddin"in eleştirilerinden rahatsız olan Rus yönetimi 8 Haziran 1907’de derginin kapatılmasına karar vermiştir. Bu olay halkın itirazına neden olmuştur.  Bakü, Şeki ve Güney Kafkasya’nın birçok bölgelerinden derginin yeniden yayınlanmasını talep eden mektuplar  gelmeye başlamıştır.
 
Kısa bir aradan sonra derginin 23. Sayısı 25 Temmuzda yeniden ışık yüzü görmüştür. 1908-1909’lu yıllarda dergi birkaç defa kapatılmak istenmiştir.
 
1920 yılında C.Memmedguluzade ailesiyle birlikte Cenubi Azerbaycan’a göçmüştür. 1921 yılında dergi Tebriz’de yeniden yayınlanmaya başlamıştır. Tebriz’de "Molla Nesreddin" dergisinin 8 sayısı ışık yüzü görmüştür. Sovyet hükümetinin inisiyatifiyle "Molla Nesreddin" kasım 1922’den itibaren Bakü’de yayınlanmaya başlamış ve 1931 yılına çıkmıştır. Derginin son sayısı 7 Ocak 1931’de çıkmıştır.
 
"Molla Nesreddin"in Tiflis’te 370 sayısı, Tebriz’de 8 sayısı ve Sovyet döneminde ise Bakü’de 398 sayısı çıkmıştır."Mola Nesreddin" yayıldıktan sonra onun etkisiyle Kafkas’ta, Orta Asya’da, Volga boyunda, İran’da ve İran Azerbaycanı’nda, Dağıstan’da ve diğer bölgelerde bir sıra  bir sıra satirik ve mizah dergileri yayınlanmaya başlamıştır. Bu dergilerin birçoğu "Molla Nesreddin" yolunun devamcısı olmuş, devrimsel ve demokratik düşüncenin yayılmasında faal rol oynamıştır. Bazı dergiler ise liberal görüşlerin ötesine geçememiş ve aşağı seviyede çıkmıştır.
 
29 Kasım 1911’den başlayarak Bakü’de "Mektep" adlı yeni bir çocuk dergisi yayınlanmaya başlamıştır.  (Bununla ilgili bkz: Çocuk Matbuatı) 1920 yılında Azerbaycan’da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra, 1921’de yayınlanmaya başlayan "Maarif" (sadece 2 sayısı çıkmıştır) ve "Kırmızı Güneş" (daha sonra "Kızıl Gençlik"), 1923’de "Genç Pioner", 1927’de "Pioner" dergileri, "Azerbaycan Pioneri" gazete vs. yayın organları yeni neslin eğitiminde önemli rol oynamışlardır.
 
Sovyet Döneminde Basın
 
1919’da 20’den fazla Bolşevik gazetesi yayınlanmıştır. Azerbaycan dilinde "Bakı İşçi Konferansı Haberleri ", “Azerbaycan Gençleri”, "Hürriyet","Hak", "Fukara Sedası ", "Zahmet Sedası", "Ekim Devrimi", "Genç İşçi", "Azerbaycan Fukarası", Rusça "Nabat", "Molot", "Proletari", "Raboçi Put", "Golos Truda", "Bednota", "Molodoy Raboçi", "Novı Mir", ve başkaları da Azerbaycan Bolşevikleri tarafından yayınlanmıştır. Bu gazetelerin ömrü çok kısa olmuş, bazılarının sadece birkaç sayısı çıkmışsa da "Komünist" gazetesi "Hümmet’’, "Goç-Devet", "Tekamül", "Yoldaş", "Hümmet" (1917-1918), "Bakü Şurasının Haberleri" gibi Bolşevik gazetelerinin devamcısı kimi yayınlanmıştır.
 
"Komünist" gazetesi 29 Ağustos 1919 yılından itibaren çıkmaya başladı. - Azerbaycan Bolşevikleri " Komünist" gazetesinin hükümet organlarından habersiz çıkarmışlardır. 1919’da çıkmış gazetenin editörlüğü Ruhulla Ahundov tarafından yapılmıştır. Azerbaycan’da Sovyet hakimiyeti kurulduktan sonra 30 Nisan 1920’de Alihaydar Garayev’in editörlüğünde "Komünist" gazetesi yasal olarak yayına çıkmaya başlamıştır.
 
Azerbaycan’da Sovyet hakimiyetinin ilk yıllarında “Komünist” ve “Bakinski raboçi” gazeteleri sayfalarında bölgelerden haberler sıkça yayınlanıyordur.  16 Haziran 1923’de Bakü’de "Köylü Gazetesi"nin birinci sayısı ışık yüzü görmüştür.  Azerbaycan Komünist (Bolşevikler) Partisi Merkezi Komitesi 2 Temmuz 1923’de Bakü’de Şark kadınlarının, özellikle, Azerbaycan kadınlarını toplum hayatına katılmaları için aylık edebi, toplumsal ve siyasi dergi olan "Şark Kadını" dergisini yayınlamayı karara aldı. "Şark Kadını" dergisinin ilk sayısı 1923 yılı kasım ayından 40 sayfa ve bin nüsha olarak çıkmıştır. Derginin ilk editörü Ayna Sultanova idi. 1938 yılından itibaren "Şark Kadını" dergisi "Azerbaycan Kadını" adıyla çıkmaya başlamıştır.
 
1926’da Bakü şehir Komünist Gençler Teşkilatı konferansı düzenlendi.  Konferansın yapıldığı sırada bir grup aktif öğrenci üzerinde  "Pioner" yazılmış 28 sayfalık dergi hazırlamıştır. Çocuklar tarafından yazılmış ve toplam 50 sayfadan ibaret bu dergi konferans tarafından çok beğenildi. Bu nüshalar "Pioner" dergisinin ilk habercisi idi. Aradan birkaç ay geçmeden, yani 1927 yılı  şubat ayından "Pioner" dergisi geniş tirajla çıkmaya başladı.
 
2 Eylül 1934 yılında "Komünist Maarifi" gazetesi yayına başlamıştır. 1938 yılında adı değiştirilerek "Muallim Gazetesi" adlandırılmıştır. Gazete 1941 yılı haziran ayına dek bu ad altında yayınlanmıştır. 1946 yılı nisan ayından itibaren "Azerbaycan Muallimi" adıyla yeniden çıkmaya başlayan gazete sonraki dönemde de bu ad altında yayına devam etmiştir.
 
Azerbaycan spor yayınları tarihinde en uzun yayın hayatı yaşayan "İdman" gazetesi aynı zamanda Azerbaycan basınının emektarlarından sayılır. 1932 yılında ilk kez "Azerbaycan Fizik Eğitimcisi" ("Fizkulturnik Azerbaydjana") adı altında ışık yüzü görmüş "İdman" gazetesinin yaşı 70 yıldan fazladır.
 
Sonraki yıllarda “Edebiyat” (1933)", Azerbaycan Pioneri" (1938), “Kirpi" dergisi (1952), "Bakı " (1958) vs. gazeteleri çıkmaya başlamıştır.
 
Sovyet döneminde şehir ve ilçelerde yayınlanan gazeteler bunlardır:
 
Bakü - "Bakı", "Baku"; Gence - "Kirovabad Komünisti"; Nahçıvan - "Sovyet Nahçıvanı"; Hankendi - "Sovetskiy Karabah"; Mingeçevir - "Mingeçevir Işıkları", "Ogni Mingeçevira"; Sumgayıt - "Sosyalist Sumgayıtı", "Komünist Sumgaita"; Ağcabedi - "Surat"; Ağdam - "Lenin Yolu", “Ağdam”; Astara - "Sovyet Astarası"; Abşeron - "Abşeron"; Ağdaş - "Emek"; Ağsu - "Birlik" Ali Bayramlı - "Işık", Mayak"; Berde - "Kommunizm Yolu"; Balaken - "Şen Hayat"; Oğuz - "Lenin Bayrağı"; Göyçay - "Yeni Hayat"; Daşkesen - "Daşkesen"; Celilabad - "Yeni Gün"; Cebrayıl - "Kolhozçu"; Deveçi - "Kurucu"; Culfa - "Zafer"; Yevlah - "Teşebbüs"; Beylegan - "Yükseliş" Zagatala - "Kırmızı Bayrak"; Zengilan - "Köy Hayatı"; Zerdab - "Pamukçu"; Şerur - "Işıklı Yol"; İsmayıllı -"Zahmetkeş"; İmişli - "Kızıl Yıldız"; Gazah - "Galibiyet Bayrağı"; Gedebey - "Terakki"; Goranboy - "Mübariz"; Gah - "Şelale"; Kelbecer - "Yenilik"; Guba - "Şafak"; Gubadlı - "Avangard"; Gusar - " Kızıl Gusar"; Gebele - " Galibiyet"; Kürdemir - "İreli"; Laçın - "Laçın"; Lenkeran - "Leninci"; Lerik - "Bolluk Uğruna"; Masallı - "Çağırış"; Terter - "Kızıl Bayrag"; Neftçala - "Oktyabr Bayrağı" (Ekim Bayrağı); Ordubad - "Yeni Ordubad"; Bilesuvar - " Mahsul"; Sabirabad - "Muğan"; Saatlı - "Dönüş"; Salyan - "Galebe"; Tovuz - "Hakikat"; Ucar - "Yeni Söz"; Füzuli - "Araz"; Haçmaz - "Dostluk"; Hanlar - "Komünist Emeği"; Şemkir - "Yıldız"
Şeki - "Şeki Fehlesi" (Şeki İşçisi); Şamahı - "Yeni Şirvan", "Novıy Şirvan"
Şuşa - "Şuşa"; Şahbuz - "Gabagcıl" (Öncül); Yardımlı - "Yeni Köy"; Babek - "Emek Bayrağı” vs.
 
Bazı gazetelerin adları birkaç defa değiştirilmiştir.
 
Günümüzde Basın
 
SSCB’de başlatılmış perestroyka politikasının oluşturduğu hava Azerbaycan’da da etkin olmuştur.  Milli uyanış günü olarak tarihe geçen 1989 yılında “Azerbaycan” gazetesi çıkarılmaya başladı. İlk bağımsız basın organı olan “Azatlık” gazetesi 24 Aralık 1989 yılına dek çıkmıştır. Gazetenin genel yayın editörü ünlü gazeteci Necef Necefov idi.
 
1990’da “Zerkalo”, “Ses”, 1991-92’de “Yeni Müsavat”, “İki Sahil”, “525. gazete”, “Yeni Azerbaycan” gazeteleri yayınlanmaya başlamıştır.
 
6 Ağustos 1998’de Cumhurbaşkanı H.Aliyev’in imzaladığı özel kararnameyle Azerbaycan’da basın üzerindeki sansür kaldırılmıştır. 1999 KİA hakkında Azerbaycan Kanunu ve diğer normatif düzenlemeler yürürlüğe girmiştir.  31 Temmuz 2008 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanı İlham Aliyev’in emriyle "Azerbaycan Cumhuriyetinde Kitle İletişim Araçlarına Devlet Yardımı Konsepti" yürürlüğe girmiştir. Konsepte uygun olarak 22 Mayıs 2009 yılında Azerbaycan Cumhurbaşkanlığına bağlı olarak Kitle İletişim Araçlarının Gelişmesine Devlet Yardımı Vakfı tesis edilmiştir.
 
Azerbaycan’da bugün yaklaşık 5000 civarında basın kuruluşu Azerbaycan Adalet Bakanlığınca tescil edilmiştir.
 
Toplam blog
: 17
: 3342
Kayıt tarihi
: 12.07.14
 
 

Türk Dili ve Edebiyatı Öğretmeni ..