Belirtme Öbekleri - 7

ÇEKİM ÖBEKLERİ

Belirtme öbeği içinde yer alan çekim öbekleri  “ad, eylem, ilgeç” olan sözcüklerin adlarla birlikte kurduğu öbeklerdir. Bu öbekler, durum eki ya da iyelik ekialmış adla kurulur.  Ad, eylem, ilgeç olan sözcükler çekim eki almış adla birleşerek kendi adını taşıyan öbeği oluşturur.

Bu öbeklere çekim öbeği dememizin nedeni  bir kavramı doğrudan belirtip nitelememesidir. Çekim öbeklerini üç başlık altında ele alacağız. 

1. Ad Öbekleri : can-a yakın, iç-ten pazarlıklı vb. 

2. İlgeç Öbekleri : bana göre (bence, ben-e gör-e), bidiği gibi ( bildiği-n-ce), ayak ile (yaya-n),dün-den beri,gün-e karşı vb.     

3. Eylem Öbekleri : can-ı sıkılmak, yüreğ-i ağzın-a gelmek vb.

AD ÖBEKLERİ

Durum ya da iyelik eki almış bir adla önad göreviyle kullanılmaya elverişli bir adın oluşturduğu çekim öbeğine ad öbeği denir.

Örnekler:

savaş-a hazır : durum ekli ad (savaş-a),, önad niteliğinde ad (haz

çene-s-i düşük : iyelik ekli ad (çene-s-i), önad niteliğinde ad (düşük)

 yük-te hafif : durum ekli ad ( yük-te), önad niteliğinde ad (hafif)

bıçak-tan keskin : durum ekli ad (bıçak-tan), önad niteliğinde ad ( keskin)        

Ad öbeği, birinci öğenin aldığı eke göre adlandırılır. Altı tür ad öbeği vardır:

1. Yönelmeli Ad Öbeği 

2. Kalmalı Ad Öbeği

3. Çıkmalı Ad Öbeği 

4. Belirtmeli Ad Öbeği           

5. Katılmalı Ad Öbeği

6. İyelikli Ad Öbeği                   

- YÖNELMELİ AD ÖBEĞİ (yöaöb)

Yönelme durumunda bir adla önad niteliğinde addan oluşur. Örneğin, evi-n-e bağlı, baba-y-a yakın, kent-e uzak, yaşam-a sevdal

 KALMALI AD ÖBEĞİ (kaöb)

Kalma durumunda bir adla önad niteliğinde addan oluşur. Örneğin, iki-de bir, paha-da ağır, yüz-de kırk, yük-te hafif, beş-te beş vb.          

- ÇIKMALI AD ÖBEĞİ (çaöb)                    

Çıkma durumunda bir adla önad niteliğinde addan oluşur. Örneğin, iç-ten pazarlıklı,konak-tan büyük, özgürlük-ten yoksun, papatya-dan beyaz, bin yıl-dan çok vb.              

BELİRTMELİ AD ÖBEĞİ (baöb)                                  

Belirtme durumunda bir adla önad niteliğinde addan oluşur. Örneğin, elli-y-i aşkın, yetmişi-n-i geçmiş, ev-i güzel, ses-i  etkili vb. 

- KATILMALI AD ÖBEĞİ (kataöb)

Katılma durumunda bir ad  ya da   adıl (-im, -in) ile addan oluşur. Örneğin, biz-im ev, ben-im araba, sizi-in okul, sen-in kız vb.

Bu tür ad öbekleri iyelik öbeklerinden gelmedir. Örnek olarak aldğımız öbeklerde birinci öğe iyelik ilgisi kurma özelliğini yitirerek önadlaşmış. “Kimin” sorusuna yanıt vermeyip, “hangi” sorusuna yanıt vermesi bunu doğruluyor.

- İYELİKLİ AD ÖBEĞİ (iaöb)

İyelik eki almış bir adla önad niteliğinde addan oluşur. Örneğin, ağz-ı küçük, boy-u kısa, can-ı tez,çene-s-i düşük, dudağ-ı yarık, el-i uzun, kol-u kırık, ten-i beyaz, yağ-ı az vb.

İyelikli ad öbeği, önad tamlamasının ters çevrilmişine benzer

Örneğin,

kısa boy    /    boyu kısa

 öna  a             ia        öna

 önatam               iaöb

düşük çene    /    çenesi düşük

 öna       a             ia           öna

 önatam                     iaöb

uzun söz      /    sözü uzun

öna     a             ia         a

önatam                  iaöb

İyelikli ad öbeği, anlatım değeri bakımından “-li” eki almış önad tamlamalarına denk düşer. Örneğin, boyu uzun / uzun boylu; şekeri az / az şekerli vb.

- BAŞKA  AD ÖBEKLERİ

Ad öbeklerinin başka yollarla kurulanları da vardır.

1. Yalın bir adla önad / belirteç niteliğinde bir sözcükten oluşan ad öbekleri: baş açık, ayak yalın, para peşin, anne bir, el aşağı vb.

2. Yalın ya da iyelik eki almış bir adla  durum eki almış bir addan oluşan ad öbekleri: silah belde, su gölden, işi yolunda, sağlığı yerinde vb.

3. Durum eki almış iki adın oluşturuğu ad öbekleri: evden eve, sabahtan akşama, karanlıktan ışığa vb.

 .. AD ÖBEKLERİNİN NİTELİKLERİ

1. Ad öbeği kendine özgü bir yapısı olan sözcük öbeğidir. Ad öbeği adın durumlarına göre adlandırılır.

Örnekler:

saç-ı uzun : iyelikli ad öbeği (iaöb)

biz-im çocuk : katılmalı ad öbeği (kataöb)

bin-de bir : kalmalı ad öbeği (kaöb)

para peşin : yalın ad öbeği (yaöb)

 iç-ten pazarlıklı : çıkmalı ad öbeği (çaöb)

öğrenci-y-e özel : yönelmeli ad öbeği (yöaöb)

yüz-ü aşkın : belirtmeli ad öbeği (baöb) 

2. Ad öbeklerini adlandırmada birinci öğenin aldığı adın durum eki belirleyici olmaktadır.

3. Ad öbeğini oluşturan öğelerin ikincisi daha vurgulu söylenir.

4. Çıkmalı ad öbeğinin ikinci öğesi belirteç öbeği olabilir.

Örneğin,

Bıçaktan daha keskin adısenin ağzında ne dolaşıyor.

 ööb                                dtöb       bt       y     

bıçak-tandaha keskin   /      daha keskin

ça                önanita             b       önanita

çaöb                               btöb

5. Ad öbekleri iç içe yer alabilir.

Örneğin,

Bir mavi balon mudur bu yaz ?

İçi sevi dolu yolculuk.

Kurtar beni artık ey çocuk !

Dişleri papatyadan beyaz.

Cahit Külebi

dişler-i  papatya-dan beyaz

ça                önanita

 çaö

 .............  ..................................

 ia                                öanita

iaöb