Belirtme öbekleri - 9

EYLEM ÖBEĞİ

Yalın ya da çekim ekli bir adla bir eylemden oluşan çekim öbeğine eylem öbeği denir.

 Eylem öbeği adı altında incelenen “boyun eğmek, can atmak,deve yapmak, etekleri zil çalmak, göze girmek, gözünde tütmek, hapı yutmak, kanı kaynamak, kulak kesilmek, yüreği ağzına gelmek, davetiye çıkarmak, masaya oturmak” bileşik eylemlerinde anlamın pekiştirildiği görülmektedir. Bu bileşik eylem deyim özelliği göstermektedir.

Yapıca ister bileşik eylem, ister  eylem öbeği diye adlandırılan bu söz öbeği tümcede yüklemin öznesi, nesnesi ya da tümleci ile kaynaşıp kalıplaşması sonucunda oluşur. 

              Başlıca eylem öbekleri :

               1. Özneye Dayalı Eylem Öbeği

                                2. Nesneye Dayalı Eylem Öeği

                                3. Dolaylı Tümlece Dayalı eylem Öbeği

                                4. Belirteç Tümlecine Dayalı Eylem Öbeği

                        - ÖZNEYE DAYALI EYLEM ÖBEĞİ

Geçişsiz bir eylemin özne işleyişinde bir adla kaynaşması sonucunda oluşur. Özne işleyişindeki ad, daha çok iyelik ekli kullanılır. Örneğin, “adı çıkmak, ağzı sulanmak, borusu ötmek, canı sıkılmak, eli ermek, içi geçmek” vb.

Bu tür eylem öbeklerinde kişi kavramı ad öğesinde bulunur. Örneğin, “ödüm patladı, ödün patladı, ödü patladı” vb.

                         - NESNEYE DAYALI EYLEM ÖBEĞİ

Geçişli eylemin nesne işleyişinde biradla kaynaşması sonucunda oluşur. Örneğin, “ tüy dikmek, yara açmak, tadını çıkarmak”

Yardımcı eylemle kurulanlar da vardır: “yardım etmek,, gelin olmak, banyo yapmak, sürgün olmak, iş görmek, ah eylemek, şifa bulmak, dikkat buyurmak” vb. 

     - DOLAYLI TÜMLECE DAYALI EYLEM ÖBEĞİ

Bir eylemin dolaylı tümleç işleyişinde bir adla kaynaşması sonucu oluşur. Örneğin, “ayağına dolaşmak, başına yıkmak, bozuntuya vermemek, canından usanmak, darda kalmak, göze batmak”vb.

                          - BELİRTEÇ TÜMLECİNE DAYALI EYLEM ÖBEĞİ

Belirteç işleyişinde bir adla bir eylemden oluşan eylem öbeğidir. Örneğin, “pas geçmek, suyunca gitmek, ucuz kurtulmak, yan bakmak, ileri gitmek, geri kalmak” vb

        - BİRDEN ÇOK ADLA KURULAN EYLEM ÖBEĞİ

. “ Etekleri zil çalmak, karnı zil çalmak, kan gövdeyi götürmek, ağzını bıçak açmamak.” Bunlar, özne-nesne işleyişinde olup adlarla eylemden oluşmuştur.

 “Yüreği ağzına gelmek, kaleminden kan damlamak, eli darda olmak.” Bu öbekler, özne-dolaylı tümleç işleyişinde adlarla eylemden oluşmuştur.

. “kanına ekmek doğramak, dillere destan olmak” vb. 

 Bu eylem öbeği de dolaylı tümleç-nesne işleyişinde adlarla eylemden oluşmaktadır. 

Eylem öbekleri tümcede yüklem göreviyle kullanılır. 

Adla eylemden oluşan söz öbeğini eylem öbeği olarak gördük. Kimi eylemler de öbek oluşturmaz 

Örnekler: 

Kalktı göç eyledi avşar elleri

                                                           Dadaloğlu

               “Göç eyledi” eylem öbeği,

                 “Kalktı” çekimlenmiş, öbek oluşturmamış.

                  Görünce yüreği ağzına geldi.

                 “Yüreği ağzına gelmek”eylem öbeği,

  “Görünce”eylem yanı azalarak eylemsi olmuş, öbek oluşturmamış.