- Kategori
- Dil Eğitimi
- Okunma Sayısı
- 3363
Belirtme Öbekleri

Selçuk / İzmir,Arkeoloji Müzesi, Anadolu Uygarlığı
1. İYELİK ÖBEKLERİ
Ad tamlaması
Adıl tamlaması
2. NİTELEME ÖBEKLERİ
Önad tamlaması
San(unvan) öbeği
Sayı öbeği
Belirteç öbeği
3. ÇEKİM ÖBEKLERİ
1. Ad öbeği
2. İlgeç öbeği
3. Eylem öbeği
4. Bağlaç öbeği
5. Ünlem öbeği
6. İkileme öbeği
İYELİK ÖBEKLERİ
Ad soylu iki sözcük arasında iyelik (sahip olma) ilgisi üzerine kurulan, bir nesnenin kimin olduğunu ya da neye ilişkin bulunduğunu gösteren sözcük öbeklerine iyelik öbeği denir.
Anlamca birbirine bağlı iki öğeden oluşur. Birinci öğe, iyelik ekli “-i”ikinci öğeyi anlamca belirtir. Birinci öğe belirten (tamlayan), ikinci öğe de belirtilen (tamlanan) olarak adlandırılır. İyelik öbeğinde temel öğe belirtilendir. Çünkü öbeğin oluşumunda amaç, bu öğenin belli edilmesidir. Belirten ise yardımcı öğedir. Bu öbeğin ikinci öğesi belirtilen iyelik eki alır: “bebeğ-in oyuncağ-ı”. Belirten eksiz, iyelik eki almadan da kullanılabilir: “deniz kabuğ-u”.
İki tür iyelik öbeği vardır:
1. Ad tamlaması
2. Adıl tamlaması.
AD TAMLAMASI
İki ya da daha çok adın anlam ilgisi kurarak oluşturduğu iyelik öbeğine ad tamlaması denir.
Ad tamlamasının iki öğesi de addır. Ad tamlamasının öğeleri tek sözcük (hanımeli, kuşbaşı), olabileceği gibi belirtme öbeği de olabilir. Örneğin, meşe ağacının dalı, bugünün insanı vb.
Ad tamlaması belirten “-in” (-ın, -un, -ün) ilgi eki, katılma durumu eki, belirtilen “-i” ( -ı, u, -ü) iyelik ekiyle oluşursa belirtili ad tamlaması , örneğin, “gökler-in süs-ü”; eğer katılma durumu “-in” eki almamışsa belirtisiz ad tamlaması adını alır: örneğin, “bebek oyuncağ-ı” vb.
Örnekler:
Okul-un bahçe-s-i –ne çıktık.
bten blen
bliatam
Okul bahçe-s-i-n-den koşarak uzaklaştı.
b.ten b.len
bsizatam
Ad tamlamalarından birinci örnekte belirli, ikinci örnekteyse genel varlıktan söz edilmektedir.
Arkadaşlarım-dan bazı-s-ı ÖSS’yi kazandı.
-ın
________________ ______
bten blen
_______________________
bliatam
Örnek tümcede “-den” durum eki belirten eki “-in” yerine kullanılmıştır. Bu tümcede, “arkadaşlarımdan bazısı” sözcük öbeği belirtili ad tamlamasıdır. (Adıl türleri başlığı altında incelenen belgisiz adıllar konusuna bak.)
“-den” ekinin belirtili ad tamlaması kurduğunu, ekin bu özelliğini dikkate almamız gerektiğini unutmayalım.
Öğretmen-n-in kalem-i-n-in reng-i başkaydı.
bliatam
______________________________
bliatam
bliatm+bliatam = zincirleme ad tamlaması (zinatam)
Örnek tümcede iki tane ad tamlaması iç içe yer aldığından böyle ad tamlamasına zincirleme ad tamlaması denir.
- AD TAMLAMASI MI, ÖNAD TAMLAMASI MI?
Ad tamlaması olarak gösterilen takısız ad tamlaması varlığın neye benzediğini, neden yapıldığını gösterir. Bu ad tamlaması mı, önad tamlaması mı tartışması bulunmaktadır.
Örnekler:
altın kalem : Kalemin altına benzediği ya da ondan yapıldığı
bten blen
tsızatam
demir kapı taş duvar haberin var mı
bten blen bten blen
tsızatam tsızatam
Ahmet Arif, Hasretinden Prangalar Eksittim
“Kapı” demirden, “duvar”taştan yapılmış.
Takısız ad tamlaması tartışmalı bir konudur. “altın saat, demir karyola, taş oda..gibi belirtme öbeklerinin ‘adtakımı’ olarak görülmesi yanlıştır. Çünkü bu tür belirtme öbekleri iyelik ilgisi üzerine kurulmuyor. Oysa ad takımının temelini iyelik ilgisi oluşturur.
Öte yandan adlar, anlam yükü / anlatım değeri bakımından çok yönlüsözcüklerdir. Önadişleyişindeki sözcükler ise anlam / anlatım bakımından tek yönlüdil öğeleridir ..
Bu da bu takımlardaki sözkonusu adların önad niteliği taşıdığını göstermektedir.”
( Rasim Şimşek, Türkçenin Sözdizimi, s.357 )
Bu örnekleri önad tamlaması olarak gösteren yazarlarımız az sayıda değildir. Adların önad olarak kullanıldığı belirtme öbekleri iyelik ilgisi taşımaz. Örneklerde varlığın niteliklerini, o varlığa özgü özellikleri buluyoruz. Yani yeni bir varlığı değil, var olan bir varlığı daha iyi tanıtmak için kullanılmış.Bu nedenle tamlamalar ad tamlaması değil, önad tamlaması olarak adlandırılmaktadır.
Ancak, bu tartışmada takısız ad tamlamasını önad tamlamasından ayırmada “-den yapılmış” sözü kullanılır. Ayrıca ad tamlamasında somutluk, önad tamlamasında soyutluk gözlenir.
Örneklerimiz, “demir kapı”, “taş duvar” bu açıklamaya uymaktadır. Tamlamalar, “demirden yapılmış kapı”, “taştan yapılmış duvar”anlatımı nedeniyle ad tamlaması olarak da adlandırılmaktadır.
Örnekler :
altın tabak : takısız ad tamlaması
iyi insan : önad tamlama
- AD TAMLAMALARINDA ARAYA SÖZCÜK GİRİŞİ
Öğencilerin ders çalışması gibi bir görevi vardır
öğrencilerin ............ görevi
bten blen
bliatam
Bu belirtili ad tamlamasında belirten ve belirtilen öğelerin arasına “.... ders çalışması gibi bir”sözcüklerinin girdiğini görüyoruz.
Tümceyi geniş anlamda çözelim:
Öğrencilerin ders çalışması gibi bir görevi vardır.
ööb y
Tümcenin özne öbeği bir belirtili ad tamlamasıdır. Bu tamlamayı daha önce gösterdik. Şimdi bu tamlamanın belirtileninin önad tamalaması olduğunu görelim.
ders çalışması gibi bir görev
öna a
önatam
bir görev
öna a
önatam
ders çalışması
bten blen
bsizatam
ders çalışması gibi
a il
ilöb
Ad tamlamasının belirtileni içinde belirtisiz ad tamlaması, ilgeç öbeği, iç içe iki önad tamlaması olduğunu tamlamaları göstererek görmüş olduk. İç içe iki önad tamlamasına zincirleme önad tamlaması denir
- KURALLAR, UYARILAR
Belirtisiz ad tamlamasında araya sözcük girmez, belirtilenle ilgili önad belirten önünde yer alır.
Örneğin,
kent suyu - büyük kent suyu
Bazı ad tamalamalrında belirtilen eylemsi olabilir.
Örneğin,
arkadaşımın geldiğini
bebeğin ağlaması
insanlığın geleceğ
Adeylem ad tamlamalarında belirten ya da belirtilen olabilir
Örneğin,
telefon konuşması, görüşmenin sonu
blen bten
konuşmanın tadı
bten
Ad tamlaması sonraki adı niteleyerek önad görevi görebilir.
Örneğin,
Oya’nın dolaştığı yollar
bten ble
bliatam......... ............
öna a
önatam
Ad tamlamaları içinde önad bulunabilir, ad tamlaması içinde önad tamlaması yer alırsa böyle tamlamalara KARMA TAMLAMA denir.
yeşil köşkün lambası
öna a
önatam
----------------- ------------
bten blen
bliatam
______________________
karta
Yukarıdaki ad tamlamasının belirteni bir önad tamlamasıdır.
aşkın ölümsüz aynası
öna a
önatam
--------- -------------------
bten blen
bliatam
----------------------------
kartam
ağacın solgun yaprakları
öna a
önatam
______ ______________
bten blen
bliata
_________________________
kartam
Yukarıdaki “aşkın ölümsüz aynası, ağacın solgun yaprakları”ad tamlamalarının belirtilenleri bir önad tamlamasıdır.
ağır hava kokusu
bten blen
blitam
------- -----------------
öna a
önatam
--------------------------
kartam
Bu karma tamlamada önad belirtisiz ad tamlamasını nitelemektedir.
Büyük basın odası
bten blen
bsizata
--------- -------------
öna a
önatam
---------------------------
kartam
Belirtisiz ad tamlamasında belirten “bas-ın” belirtisiz ad tamlaması kurmuştur. Çünkü “-ın” eki yapım ekidir.
Ad tamlamalarında belirten düşebilir.
(onun) gömleği
Ad tamlamalrında birden çok belirten, belirtilen bulunabilir.
“Kutupların, denizlerin, romanların
Sihrini taşıyordu.”
Cahit Külebi
Kutupların, denizlerin, romanların sihri
bten blen
bliatam
Ağaçların yaprakları, dalları güzü çağırıyordu.
ağaçların yaprakları dalları
bten ble
bliatam
Büyük ozanın yaşamı, sanatı, kişiliği saklı yapıtta.
bten blen
bliatam
Belirten eki “-in” adılı ilgece bağlayarak ilgeç öbeği kurar.
sen-in gib
- AD TAMLAMALARINDA
SÖZCÜKLERİN YER DEĞİŞTİRMESİ
Üstüme bir kurşun doğruldu sandım.
Rüzgâr beline dolandığında bir dalın
dalın beli
bten blen
bliata
Kasketimi eğip üstüne acılarımın
acılarımınüstü
bten blen
bliatam
Patlamıştı tekeri kamyonu
kamyonun teker
bten bliatam
bliatam
Şiirde ad tamlamasının öğeleri belirten, belirtilen “beli dalın”, “üstü acılarımın”, “tekeri kamyonun” yer değiştirmiş.
Örneklerde koyu yazılan sözcükler belirtili ad tamlaması oluşturmasına karşın tamalamyı oluşturan öğelerin sıralamasında aykırılık bulunmaktadır. Bunun nedeni şiir türünden kaynaklanmaktadır. Şiirde anlatımlara yoğunluk, duygusallık kazandırmak için kimi kez –belki de çoğu kez- sözcükler, öğeler kural tanımazlık ilkesiyle kullanılır.
Bu anlatım şiirde ozanın yaratıcılığına bağlı olarak şiire yeni bir tat katıyor.
Önerilerine Ekle Beğendiğiniz blogları önerin, herkes okusun.
