Belirtme Öbekleri

1. İYELİK ÖBEKLERİ

Ad tamlaması

Adıl tamlaması

2. NİTELEME ÖBEKLERİ

Önad tamlaması

San(unvan) öbeği

Sayı öbeği

Belirteç öbeği

3. ÇEKİM ÖBEKLERİ

1. Ad öbeği

2. İlgeç öbeği

3. Eylem öbeği

4. Bağlaç öbeği

5. Ünlem öbeği

6. İkileme öbeği

İYELİK ÖBEKLERİ

Ad soylu iki sözcük arasında iyelik (sahip olma) ilgisi  üzerine kurulan, bir nesnenin kimin olduğunu ya da neye ilişkin bulunduğunu gösteren sözcük öbeklerine iyelik öbeği denir.        

Anlamca birbirine bağlı iki öğeden oluşur. Birinci öğe, iyelik ekli “-i”ikinci öğeyi anlamca belirtir. Birinci öğe belirten (tamlayan), ikinci öğe de belirtilen (tamlanan) olarak adlandırılır. İyelik öbeğinde temel öğe belirtilendir. Çünkü öbeğin oluşumunda amaç, bu öğenin belli edilmesidir. Belirten ise yardımcı öğedir. Bu öbeğin ikinci öğesi belirtilen iyelik eki alır: “bebeğ-in oyuncağ-ı”. Belirten eksiz, iyelik eki almadan da  kullanılabilir: “deniz kabuğ-u”.

İki tür iyelik öbeği vardır:

1. Ad tamlaması

2. Adıl tamlaması.    

AD TAMLAMASI

İki ya da daha çok adın anlam ilgisi kurarak oluşturduğu iyelik öbeğine ad tamlaması denir.

Ad tamlamasının iki öğesi de addır. Ad tamlamasının öğeleri tek sözcük (hanımeli, kuşbaşı), olabileceği gibi belirtme öbeği de olabilir. Örneğin, meşe ağacının dalı, bugünün insanı vb.

Ad tamlaması belirten “-in” (-ın, -un, -ün) ilgi eki, katılma  durumu eki, belirtilen “-i” ( -ı, u, -ü) iyelik ekiyle oluşursa belirtili ad tamlaması , örneğin, “gökler-in süs-ü”; eğer katılma   durumu “-in”  eki almamışsa belirtisiz ad tamlaması adını alır: örneğin, “bebek oyuncağ-ı” vb.

Örnekler: 

Okul-un bahçe-s-i –ne çıktık.

bten               blen

bliatam

Okul  bahçe-s-i-n-den koşarak uzaklaştı.

b.ten        b.len

bsizatam

Ad tamlamalarından birinci örnekte belirli, ikinci örnekteyse genel varlıktan söz edilmektedir.

Arkadaşlarım-dan bazı-s-ı  ÖSS’yi kazandı.         

-ın

________________  ______

bten                               blen

_______________________

bliatam

Örnek tümcede “-den” durum eki belirten eki “-in” yerine kullanılmıştır. Bu tümcede, “arkadaşlarımdan bazısı” sözcük öbeği belirtili ad tamlamasıdır. (Adıl türleri başlığı altında   incelenen belgisiz adıllar konusuna bak.)

“-den” ekinin belirtili ad tamlaması kurduğunu, ekin bu özelliğini dikkate almamız gerektiğini unutmayalım.

Öğretmen-n-in  kalem-i-n-in reng-i başkaydı.

bliatam

______________________________

bliatam

bliatm+bliatam = zincirleme ad tamlaması (zinatam)

Örnek tümcede iki tane ad tamlaması iç içe yer aldığından böyle ad tamlamasına zincirleme ad tamlaması denir.       

- AD TAMLAMASI  MI, ÖNAD TAMLAMASI MI?

Ad tamlaması olarak gösterilen takısız ad tamlaması varlığın neye benzediğini, neden yapıldığını gösterir. Bu ad  tamlaması mı, önad tamlaması mı tartışması bulunmaktadır.

Örnekler: 

altın kalem  : Kalemin altına benzediği ya da ondan yapıldığı

bten     blen                                                                                        

tsızatam

demir  kapı  taş  duvar haberin var mı

bten     blen    bten  blen       

tsızatam        tsızatam

Ahmet Arif,  Hasretinden Prangalar Eksittim

“Kapı” demirden, “duvar”taştan yapılmış.

Takısız ad tamlaması tartışmalı bir konudur. “altın saat, demir karyola, taş oda..gibi belirtme öbeklerinin  ‘adtakımı’ olarak görülmesi yanlıştır. Çünkü bu tür belirtme öbekleri iyelik ilgisi üzerine kurulmuyor. Oysa ad takımının temelini iyelik ilgisi oluşturur.

Öte yandan adlar, anlam yükü / anlatım değeri  bakımından çok yönlüsözcüklerdir. Önadişleyişindeki  sözcükler ise anlam / anlatım bakımından tek yönlüdil  öğeleridir ..

Bu da bu takımlardaki sözkonusu adların önad niteliği taşıdığını göstermektedir.”

( Rasim Şimşek, Türkçenin Sözdizimi, s.357 )

Bu örnekleri önad tamlaması olarak gösteren yazarlarımız az sayıda değildir. Adların önad olarak kullanıldığı belirtme öbekleri iyelik ilgisi taşımaz. Örneklerde varlığın niteliklerini, o      varlığa özgü özellikleri buluyoruz. Yani yeni bir varlığı değil, var olan bir varlığı daha iyi tanıtmak için kullanılmış.Bu nedenle tamlamalar ad tamlaması değil, önad tamlaması olarak adlandırılmaktadır.

Ancak, bu tartışmada takısız ad tamlamasını önad tamlamasından ayırmada “-den yapılmış” sözü kullanılır.  Ayrıca ad tamlamasında somutluk, önad tamlamasında soyutluk gözlenir.

Örneklerimiz, “demir kapı”, “taş duvar” bu açıklamaya   uymaktadır. Tamlamalar, “demirden yapılmış kapı”, “taştan yapılmış duvar”anlatımı nedeniyle ad tamlaması olarak da        adlandırılmaktadır.

Örnekler :

altın tabak   : takısız ad tamlaması

iyi insan       : önad tamlama

- AD TAMLAMALARINDA ARAYA SÖZCÜK GİRİŞİ

Öğencilerin ders çalışması gibi bir görevi vardır

öğrencilerin ............ görevi

bten                             blen

bliatam

Bu belirtili ad tamlamasında belirten ve belirtilen öğelerin arasına “.... ders çalışması gibi bir”sözcüklerinin girdiğini  görüyoruz.

Tümceyi geniş anlamda çözelim:

Öğrencilerin ders çalışması gibi bir görevi vardır.

ööb                                                  y

Tümcenin özne öbeği bir belirtili ad tamlamasıdır. Bu  tamlamayı daha önce gösterdik. Şimdi bu tamlamanın belirtileninin  önad tamalaması olduğunu görelim.

ders çalışması gibi bir görev    

 öna                                     a

önatam            

bir  görev

öna        a

önatam

 ders  çalışması

bten           blen

bsizatam

ders çalışması gibi

 a                         il

ilöb

Ad tamlamasının belirtileni içinde belirtisiz ad tamlaması, ilgeç öbeği, iç içe iki önad tamlaması olduğunu tamlamaları göstererek görmüş olduk. İç içe iki  önad tamlamasına zincirleme önad tamlaması denir

- KURALLAR, UYARILAR

Belirtisiz ad tamlamasında araya sözcük girmez, belirtilenle ilgili önad belirten önünde yer alır.

Örneğin,

kent  suyu -  büyük kent  suyu

Bazı ad tamalamalrında belirtilen eylemsi olabilir. 

Örneğin,

arkadaşımın geldiğini 

bebeğin ağlaması

insanlığın geleceğ

Adeylem ad tamlamalarında belirten ya da belirtilen olabilir

Örneğin,

telefon konuşması,     görüşmenin sonu

blen                        bten

konuşmanın tadı      

bten    

Ad tamlaması sonraki adı niteleyerek önad görevi  görebilir. 

Örneğin,

Oya’nın   dolaştığı  yollar

bten               ble

     bliatam.........       ............

öna                                     a

önatam

Ad tamlamaları içinde önad bulunabilir, ad tamlaması içinde önad tamlaması yer alırsa böyle tamlamalara KARMA TAMLAMA denir.                                        

yeşil  köşkün  lambası

 öna       a

önatam

-----------------  ------------

bten                        blen

bliatam

______________________

karta

Yukarıdaki ad tamlamasının belirteni bir önad tamlamasıdır.

aşkın ölümsüz aynası

öna              a

önatam

---------  -------------------

  bten                    blen

bliatam

----------------------------

kartam

ağacın solgun yaprakları

öna                      a

önatam

______  ______________

 bten                          blen

bliata

_________________________       

kartam

Yukarıdaki “aşkın ölümsüz aynası, ağacın solgun  yaprakları”ad tamlamalarının belirtilenleri bir önad  tamlamasıdır.

ağır hava kokusu         

bten      blen

blitam

-------  -----------------

öna                         a

önatam

--------------------------

kartam

Bu karma tamlamada önad belirtisiz ad tamlamasını nitelemektedir.

Büyük  basın  odası

bten      blen

bsizata

---------     -------------

  öna                          a

önatam

---------------------------

kartam

Belirtisiz ad tamlamasında belirten “bas-ın” belirtisiz ad  tamlaması kurmuştur. Çünkü “-ın” eki yapım ekidir.                 

Ad tamlamalarında belirten düşebilir.

(onun)  gömleği         

Ad tamlamalrında birden çok belirten, belirtilen bulunabilir.

“Kutupların, denizlerin, romanların

Sihrini taşıyordu.”

Cahit Külebi

Kutupların, denizlerin, romanların sihri

bten                                                  blen

bliatam                                        

Ağaçların  yaprakları, dalları güzü çağırıyordu.

ağaçların yaprakları dalları

 bten                           ble

bliatam

Büyük ozanın yaşamı, sanatı, kişiliği saklı yapıtta.

     bten                                        blen

bliatam

Belirten eki “-in” adılı ilgece bağlayarak ilgeç öbeği kurar.

sen-in gib

- AD TAMLAMALARINDA        

SÖZCÜKLERİN YER DEĞİŞTİRMESİ

Üstüme bir kurşun doğruldu sandım.

Rüzgâr beline dolandığında bir dalın             

dalın beli

bten    blen

bliata

Kasketimi eğip üstüne acılarımın

acılarımınüstü

bten            blen

bliatam 

Patlamıştı tekeri kamyonu

kamyonun teker

 bten            bliatam

bliatam

Şiirde ad tamlamasının öğeleri belirten, belirtilen “beli dalın”, “üstü acılarımın”, “tekeri kamyonun” yer değiştirmiş.

Örneklerde koyu yazılan sözcükler belirtili ad tamlaması oluşturmasına karşın tamalamyı oluşturan öğelerin sıralamasında aykırılık bulunmaktadır. Bunun nedeni şiir türünden kaynaklanmaktadır. Şiirde anlatımlara yoğunluk, duygusallık kazandırmak için kimi kez –belki de çoğu kez- sözcükler, öğeler kural tanımazlık ilkesiyle kullanılır.

Bu anlatım şiirde ozanın yaratıcılığına bağlı olarak şiire yeni bir tat katıyor.