BİLEŞİK SÖZCÜK

.. BİLEŞİK EYLEMLER

“gelebil-, yazıver-, yardım et-, gelmiş ol-,affet-, hisset-, sabret-, kaybol-, hapsol, hükmet-, seyret-, azlet-, devret-; okuyuver-, bakakal-, öleyaz-, anlatabil-; göresi gel-, başarılı kıl, göreceğim       geldi, diyeceği tuttu, koşar adım, çıkılmaz yol; kulaç at-, ekmeğini kazan-, gözden düş- vb.”

Türkçede bileşik eylemler ad soylu bir sözcükle, “etmek, olmak, eylemek, kılmak” yardımcı    eylemlerinden oluşan öğelerdir. Bileşik eylemlerden bitişik yazılanlar yardımcı eylemle birleştiğinde ya bir ses ekleniyor ya da bir ses düşüyor.

Ayrıca, kurallı bileşik eylemler iki eylem arasına “-e,-a,-ı,-i,-u,-ü” ulaç eklerinden biri girerek bitişik yazılır. Örneğin, özel bileşik eylemler “koşabil-, tutuver-, gidedur,           düşeyaz-” vb. Özel bileşik eylemlerde araya giren yabancı öğe  örneğin, gele de bilsem; özel kuruluşlu olan, örneğin, dondu kaldıvb. ayrı yazılır.  Kurallı bileşik eylemler ortaç eklerinden –esi, -eceği, -r,-mez ekleriyle de yapılır. Örneğin, “gideceği           tut-, sevesi gel-, sever görün-, tükenmez sözler”. Anlam kaynaşması sonucu oluşan bileşik eylemler: can at-, gözü dön- vb. Ses artması, düşmesi olmayan bileşik eylemler ayrı yazılır.

                        .. BİLEŞİK ADLAR      

Eylem ya da ad soylu birden çok sözcüğün yeni bir anlam ve biçimle oluşturduğu adlardır. Örneğin, alageyik, kaynana(kayın ana), biçerdöver,  vb.

Bileşik adlar, anlam, ses, sözcük türü değişimi sonucu oluşurlar.

1. Anlam değişimi sonucu oluşan adlar

“Özyönetim, anakent, suböreği”ilk sözcük temel anlamından uzaklaşmıştır.

“Atlıkarınca, başıbozuk” her iki sözcük anlamlarını yitirerek yeni anlamlı sözcük oluşturmuş.

“çoksesli, çokseslilik; teksesli, tekseslilik” bütünlük içeren sesler toplamı anlamı var; “çok sesli, tek sesli” biçimsel olarak araç sayısı bildiriyor.

“Bugün güzellikler yaşadık.” bugün yaşadığımız gün anlamında kullanılmış.

“16 Mart öğretmen okullarının kuruluş günüdür; bu gün ulusal eğitim tarihimizde önem taşır.”bu gün, 16 Mart için      kullanılmış.

2. Ses değişimi sonucu oluşan adlar                                          

“kaynata (kayın ata), pazartesi(pazar ertesi), sözcüklerinbirinci örnekte ilk sözcükte, ikinci örnekteyse ikinci sözcükte ses düşmesi olmuştur.

3. Sözcük türü değişimi yoluyla oluşan adlar

“dedikodu (dedi-kodu)eylemlerden oluşmuş ad “yurtsever (yurt, sev-) ad ve eylemden oluşmuş ad.

 “gecekondu”tümce niteliğinde ad ve eylemden oluşmuş.

Bileşik adların oluşumunu ve bitişik yazılmasını gerektiren üç durumu yukarıda örnekleriyle görüyoruz. Bunun  dışında,“başörtüsü, otoyolu”bileşik adları 3.tekil kişi iyelik eki   almadan söz    öbeği kuramazlar.Bu örnekler yukarıda sıralanan    üç özelliğin dışındadır.

Bileşik adlarda iki sözcük arasına yapım ya da çekim eki gelmez. Fakat ikilemelerde bu kurala uyulmadığı

görülmektdir. Örneğin, soy sop (soy-un-u sop-un-u), ev bark (ev-in-e bark-ın-a)        vb.

Bileşik adlar, “ad tamlaması, önad tamlaması, 3. tekil kişi           ekinin düşmesiyle değişik kalıplar             oluşturduğu görülmektedir.

- Ad tamlaması biçiminde kalıplaşan bileşik adlar

“ Eminönü (Emin-önü), kuşbaşı (kuş-başı) ”  ad olan iki sözcük ad tamlaması oluşturmuş.

- Önad tamlaması biçiminde kalıplaşan bileşik adlar

“Kızılırmak (kızıl ırmak), boşboğaz (boş boğaz), açıkgöz (açık göz) örneklerinde ilk sözcük   önad durumundadır. Bu sözcük bileşik sözcükte önad özelliğini saklı tutarak ya da yitirip kalıplaşarak ad olmuş.  

- 3. tekil kişi iyelik ekinin düşmesiyle oluşan bileşik ad     

“dil bilimi (dilbilim), süt ninesi (sütnine), şiş kebabı (şişkebap)  örneklerinde ikinci sözcükteki iyelik eki düşerek birinci sözcükle bileşik ad oluşturmuş.

                        .. BİLEŞİK BELİRTEÇLER

Belirteçleri önadlardan ayıran özellik eylem, eylemsi, önad, belirteç önüne gelerek onları belirtmesi, sınırlandırmasıdır. Belirteçler de önadlar gibi bitişik yazılır.

Örneğin,                                   

Birdenbire (çıkıver),  gelişigüzel (konuş-),    rasgele (ateş et), Böyle ( giyinip)çıkılmaz ki!  Biraz (sonra) git.                     

“Pek çok başarılı öğrenci yetiştirdim. Söyleyeceklerim bitmedi daha / Pekiyi niçin (tutuluyor) dilim? ”                                                                                             

                                               (Munis Faik OZANSOY)