Bitkisel Boyalar- Kök Boya

Kök Boya eski zamanlardan beri; kumaş, halı, kilim ve diğer dokuma-tekstil ürünlerini, ahşap malzemeleri, mürekkepler, kâğıtlar, resim-sanat boyaları vs boyamak için bitkilerin bazı kısımları ile bir takım maddeleri bir araya getirerek elde edilen boyadır. Bitkilerin türüne göre; kök, yaprak, dal, gövde ve çiçeklerinden boya elde etmek mümkündür. Osmanlı İmparatorluğu zamanında ülkemiz dünyanın kök boya ihtiyacının üçte ikisini üretiyordu ve bu boyalar dünyanın en kaliteli boyaları olarak ün yapmıştı. Günümüzde bu yöntemler yerine kimyasal yöntemlere dayanan boya üretim yöntemleri benimsenmiştir. Ancak son zamanlarda insanların hobi amaçlı veya daha sağlıklı ürünler tüketmek adına kökboyalarına ilgilisi artmaktadır.

Geleneksel olarak bazı yörelerimizde halen kök boya üretimi ve bu boyalar ile halı, kilim ve kumaş boyama işlemleri devam etmektedir.

Kök Boya Nasıl Üretilir? Çeşitli Renkler Elde Etmek için kullanılan Yöntemler

Armut ağacı: Kahverengi elde etmek için armut ağacının yaprakları kullanılır.

Havacıva bitkisi ( Sarı Gramil); Ülkemizde bolca yetişen bir bitkidir. Kalay-2-Klorür Veya Kalay-4- Klorür İle İşlem Gördüğünde Karmen Kırmızısı (Lâl), Kurşun Asetat İle İşlem Gördüğünde Mavi, Demir-2-Sülfat (Saçıkıbrıs) İle İşlem Gördüğünde Menekşe,,Bakır Sülfat (Göztaşı) İle İşlem Gördüğünde Koyu Menekşe, Cıva-2-Klorür (Sublime) İle İşlem Gördüğünde Et Rengi, Şap İle Kırmızı Rengi Verir. Tanin İle Kırmızı, Koyu Kırmızı Renk Elde Edilir.

Asma Ağacı; Asma’da bulunan boyar madde kersetin’dir. Demir sülfat ile koyu sarı, şap ile sarı renk elde edilir.

Ayva Ağacı; Ayva ve ceviz yaprakları, soğan kabuğu ve is ile yaprakların ve kabukların karışım oranına göre kahverengi, kül rengi, sarımsı kahverengi vs elde edilebilir. Ayrıca ayva ağacının kabakları ve çekirdekleri kaynatılarak lacivert renk elde edilir.

Bakam ağacı;Daha çok Amerika bulunan bir ağaçtır. Boyacılıkta kullanılır. Farklı sabitleyici maddelerle farklı renkler verebilir. İçindeki boyar madde Hematoksilin maddesidir.Demir-2-sülfat ile Esmer mavi olurKrom şapı ile Mavi-kırmızı elde edilebilir.Tanin ile Kırmızı rengi verir.Şap ile Kırmızı rengi verirAlüminyum sülfat ile Kırmızı menekşe rengi verir. Krom Sülfat ile Koyu mavi elde edilir

Kızılağaç;Ülkemizde yetişen ender özelliklerde bir ağaçtır. Ak mazı+şap+kızılağaç ile kırmızı elde edilir. Kara mazı kullanılırsa siyaha çalan kırmızı elde edilir.

Aspir;Yağ sanayinde kullanılan aspir aynı zamanda boya yapımında da kullanılır. Kırmızı renkli boya yaomak mümkündür. Yalancı safran olarak da bilinir.

Sığır Gözü Otu (Boyacı Papatyası):Sarı renkler elde edilebilen bir bitkidir.  Ülkemizde çok yaygın olarak açan bir çiçek olup, Sarıpapatya, öküzgözü olarak da bilinir.
Cehri ( Çehre ) Bitkisi; Boyacı dikeni olarak da bilinir. Hem sarı renk üretiminde hem de sabitleyici olarak da kullanılır. Meşhur Hereke halılarında sarı renk cehri bitkisi ile sağlanmıştır. İçindeki boyar madde Rhamnetine’dir. Karadeniz ve İç Anadolu Bölgemizde bu bitkiye rastlanabiliyor. Bu bitki şap ile sarı rengi, Tanin ile sarı rengi verir.Şap ile Sarı, Tanin ike Sarı,  Krom şapı ile Esmer sarıDemir-2-sülfat ile siyah renk verir.

Ceviz;Ceviz yaprağı ve kabuğu kahverengi kök boya yapımında kullanılır. Juglon ve Nüsin isimli boyar maddeler içerir.

Çivit otu:İndigo adında mavi boya elde edilir.

Çınar:Çınar kabuklarından kırmızı renk elde edilir. Sabitleyici olmadan da boyama yapılabilir.

Ebegümeci:Yaprakları kaynatılarak yeşil renk elde edilmektedir.

Haşhaş:Haşhaş yapraklarından eflatun renk elde edilir. Sabtleyiciye gerek kalmadan da boya yapılabilir.

Ihlamur ağacı:Ihlamur ağacının kabukları çam ağacının kabukları ve şap ile birlikte kaynatıldığında kahverengi elde edilir. Uzun ömürlü bir boyadır. Eski zamanlarda balıkçı ağları bu boya ile boyanırdı.

Kadıntuzluğu (Diken Üzümü):Boyar maddesi Berberin’dir. Sarı renk elde edilir.

Kökboya Bitkisi

Kökboyacılığında bilinen en önemli bitkidir. Diğer isimleri boya çili, kırmızı boya, kırmızı kök, boyalık kökü, boya pürçü, boya sarmaşığı, dil karartan, kuş dolaştıran otu, yapışkan yumurta boyasıdır. Boyar maddesi Rubieritrin asididir. Şap veya Tanin ile harika kırmızı renk elde edilir. Demir-2-sülfat ile muamele edilirse esmer kırmızı, Krom şapı ile birlikte mavimtırak koyu kırmızı elde edilir. Alkalilerle mavimtırak tonlar, asitlerle sarı, kurşun asetat ile kırmızı gibi.

Mazı: Mazı daha çok sabitleyici olarak kullanılır. Bu alanda çok önemli bir bitkidir. Ak mazı ve kara mazı bu amaçlar için kullanılır.

Meyan kökü:Dünyada en kaliteli meyan bitkisi ülkemizde yetişir. Şapla sarı boya yapılır.

Nevruz otu:Yabani keten, arslan ağzı gibi isimleri de vardır. Çiçekleri şap ve demir sülfat ile kaynatılarak kırmızı renk elde edilir.

Şeftali ağacı:Şeftali ağacının yaprakları, göztaşı ( bakırsülfat) ile kaynatılırsa çok dayanıklı kufi yeşil renk elde edilir.

Safran:Boyar maddesi Crocine’dir. Sülfürik asit ile açık mavi renk, Nitrik asit ile yeşil renk verir.

Yarpuz (yabani nane):Sapı ve yaprakları demir sülfat ile kaynatılırsa çok güzel parlak siyah bir renk elde edilir.

Yemen safranı:  Boyar maddesi Luteoline adı verilen bir maddedir. Sabitleyici olarak Potasyum bikromat kullanılır.

Zerdeçal:Boyar maddesi Curcumin’dir. Değişik sabitleyiciler ile sarı dan kırmızıya kayan renkler elde edilebilir.

Kırmız böceği ( Koşnil)Boyar maddesi Acide Carminique’dir. Suda, alkolde ya da eterde eritilerek lâlî kırmızı elde edilebilir. Bu böcekten elde edilen boyar sıvı aynı zamanda kola ve kahve sektöründe de kullanılmaktadır.

Bitkisel boyalar, bugün geçmişte olduğundan çok daha revaçta. Etrafımızda gördüğümüz pek çok bitkinin de boyar madde taşıma özzelliği var. Bomboş bir alan daha, ekonomiye kazandırılmayı bekliyor.

Prof. Dr. Nazan Apaydın Demir

Muğla