Çandarlı Halil Paşa neden tatlı canından oldu? İstanbul’un fethi neyi değiştirdi?

Tarihin çeşitli evrelerinde yaklaşık 30 civarında kuşatmada Avarlar, Avrupalılar ve Araplara direnen Doğu Roma İmparatorluğu, Konstantinos Palaiologos (1) döneminde Osmanlılara teslim olmak zorunda kalmış Bizans tarih sahnesinden çekilirken Osmanoğulları İmparatorluk olmuş Yeniçağ başlamış ve II. Mehmet’e Fatih unvanı verilmiştir.

Osmanoğulları adına bu kadar önemli ve güzel gelişmeler olurken dönemin iki numaralı adamı Sadrazam Çandarlı Halil Paşa ne yapmıştı da tatlı canından olmuştu?

Bu önemli gelişme 154 yıllık Osmanlı tarihinde neyi değiştirmişti ?

53 gün süren kuşatmanın sadrazamı ünlü Çandarlı sülalesinden Halil Paşa’dır. Bu sülale kuruluş yıllarından 1453 yılına kadar çeşitli dönemlerde Osmanlı erkine sadrazam(2) yetiştirmiş ve saraya damat olma (3) mertebesine erişmiş köklü bir Türkmen ailesidir.

Osmanlı tarihine ilgi duyanlar 1453 yılına kadar Sadrazamlık makamının Türkmen kökenli kişiler tarafından temsil edildiğini ancak perde arkasında bu makamın elde edilmesi için Türkmen kökenlilerle dönme/devşirme kökenliler arasında amansız bir mücadele olduğunu bilirler. Osmanoğulları Beyliği’nin kurucusu Osman Gazi’nin eşi Bala Hatun (4) ile Orhan Gazi’nin dört eşinden sadece biri Türkmen kökenli idi. Bunların dışında saraya Türkmen kökenli gelinlerin pek girememesi bu tarihten sonra padişah eşlerinin ve annelerinin büyük çoğunluğunun yabancılardan oluşması dönme/devşirme kökenli erkin sarayda söz sahibi olmasına neden olacaktır. Diğer bir tanımlama ile Orhan Gazi döneminden başlamak üzere Osmanlı Sarayında gayrimüslim kökenli padişah anneleri veya eşlerinin sınırsız destek vererek oluşturduğu dönme/devşirme lobisi giderek elini güçlendirecek dolayısıyla Osmanlı İdaresinden Türkmenlerin tasfiye edilmesi süreci başlayacak ve İstanbul’un alınması ile bu sürece nokta konulacaktır. Türkmenler bu tarihten Senet-i İttifak dönemine (1808) kadar bırakın sadrazamlığı;

Kapıkulluğu, kazaskerlik, tımar ve hatta dirlik sahibi bile olamayacaklardır.

Çandarlı Halil Paşa’nın halli’nin olası nedenlerine göz atalım;

II. Mehmet’in (Fatih) çocuk yaşta tahta geçmesinden sonra babası II. Muradı tahta geri çağırması olayı vardır/ya da bize öyle aktarılmıştır. Bu olayda Çandarlı’nın parmağı olduğu ve genç padişahtan hazzetmediği söylenir. Sonuç itibarıyla II. Murad tahta dönmüştür ancak şehzade II. Mehmet bu olayı unutmamıştır.

Çandarlı sülalesinin kesintisiz 70 yıl aralıklarla 154 yıldır iktidarda olması ve askeri güce komuta etmesi II. Mehmet’i rahatsız etmekte dolayısıyla bu aileyi kendisine karşı bir tehdit olarak görmektedir. İstanbul’u alarak gücünün zirvesine çıkan ve Yeniçeri’lerin tam güvenini kazanan II. Mehmet bu tehdidi sıcağı sıcağına ortadan kaldırmak istemiştir.

Kuşatmanın son günlerinde Çandarlı’nın savaştan vazgeçmekte olduğu ve Padişah ile tartıştığı söylenir ve bu söylenti şu iddiaya dayandırılır;

II. Mehmet’in işgal planları ile gizli askeri bilgilerinin Çandarlı’nın emri üzerine okçular vasıtası ile Bizans tarafına atıldığı buna karşılık karnı altın dolu balıkların Bizanslılar tarafından Çandarlı’ya gönderildiğinin tespit edildiği ve Paşa’nın ihanetten idam edildiği şeklindedir.

İstanbul’un fethedildiğini müjdelemek için her memlekete birer elçi gönderiliyordu. Bu arada öbür dünyaya Peygamberimize ve sahabelerine de elçi göndermek lazım geldi.Bu vazife Çandarlı Halil Paşa’ya düşmüştür.(5)

Çandarlı Halil Paşa’nın önce azledilip sonra idam edilmesi olayında kendisinden sonra Sadrazamlığa gelecek olan Rum Zağanos Paşa’nın (II. Mehmet’in annesinin de desteğini alarak) bu olayı planladığı yazılanlar arasındadır.

Tüm bu varsayımların dışında bazı gerçekler vardır sıralamak gerekirse;

Çandarlı Halil Paşa önce azledildi ve Edirne’de zindana atıldı ve 120 bin dukalık hazinesi ve tüm mal varlığı müsadere edildi, Rum Zağanos Paşa vasıtası ile Çandarlı’nın Bizans casusu ve vatan haini olduğu söylentisi yayıldı halkın ve Yeniçeri ordusu içindeki itibarı örselendikten sonra idam edildi.

Çandarlı Halil Paşa’nın idamı ile Osmanlı erkinde dönme/devşirme kökenlilerin yüzyıllar sürecek olan iktidarı başlamıştır. Türkmen kökenli diğer güçlü aileler hızla yönetim merkezinden uzaklaştırılmış sınır illerine sürgün edilmiş ve cephelerde kullanılmışlardır.

(1) Bizans İmparatoru XI.Konstantin.

(2) Çandarlı Kara Halil Hayrettin Paşa
Çandarlı Ali Paşa
Çandarlı İbrahim Paşa
Çandarlı Halil Paşa

(3) II.Murad'ın kızkardeşi ve Fatih'in halası Hafsa Hatun'un eşi Mahmud Çelebi Çandarlı sülalesindendir.

(4) Bala Hatun Şeyh Ede Balı'nın kızıdır, diğer bir deyişle Şeyh Ede Balı Osman Gazi'nin kayınpederidir.

(5) Kanuni Sultan Süleyman'ın resmi tarihçisi ve Şeyhülislamı İbn-i Kemal'den aktaran Prof.Mükrimin Halil Yinanç.