Ceteris Paribus

Ceteris paribus latince bir tabir. İktisatta da sosyal bilimlerde de kullanılır. İngilizcesi, “other things being equal”. Türkçesi, “diğer şeyler aynı olmak üzere” anlamına geliyor. Bir etkenin diğer etkenlerden yalıtılmış etkisini ölçmek, görmek, fark etmek için diğer bütün unsurların aynı tutulması gerekir ki sonuçtaki farklılığın sadece bu etkenden kaynaklandığına emin olabilelim.

Mesela bir buğday tarlasında bir kilo fazla gübrenin verimliliğe etkisini ölçmek istiyorsanız, diğer bütün faktörleri aynı tutmalısınız yani ayni büyüklük, aynı cins toprak, aynı cins buğday, aynı miktarda sulama, aynı zamanlarda aynı miktarda güneş ışını vesaire; değişen tek şey bir tarlada diğer tarlaya nazaran bir kilo fazla gübre var (aynı cins gübreden). Veya yeni bir cins gübrenin etkisini ölçmek istiyorsanız diğer her şeyi aynı tutarsınız fakat aynı miktar olmak üzere değişik cins bir gübre kullanırsınız ve tahsil edilen toplam buğday ve saman miktarındaki farklılığı ölçersiniz. Diğer bütün faktörleri aynı tutmazsanız, mesela bir kilo fazla gübre koyduğunuz tarlada aynı zamanda yüz kilo da fazla su verirseniz meydana gelen fazla istihsalin ilave gübreden mi ilave sudan mı meydana geldiğini anlayamazsınız veya ne kadarının ilave gübreden ne kadarının ilave sudan meydana geldiğini anlayamazsınız. Bu bakımdan bir faktörün etkisini ölçmek istediğinizde diğer bütün faktörleri ve büyüklüklerini aynı tutmak çok önemlidir.

Bir başka misal verelim. Diyelim ki bir ülkede iki cumhurbaşkanı adayı var. Bunların her ikisinin de tahsilleri, IQ katsayıları (yani zeka seviyeleri), aile yapıları, yaşları, boyları, kiloları ve sair özellikleri aynı veya birbirine çok yakın yalnız aralarında tek bir fark var. Birisi Cuma namazlarına gidiyor, işleri ve zamanı elverdiğince namaz kılıyor, sağlığı elverdiğince oruç tutuyor. Diğeri ise dindar değil, böyle şeyleri açıkça reddetmese de pek de inanmıyor, Cuma namazlarına da ancak siyasi çıkarları gerektirdiği zamanlarda gidiyor. Şimdi siz bir seçmen olarak bunlardan hangisine oy verirdiniz?  Birincisine oy verseniz de, ikincisine oy verseniz de bu tercihinizin sadece dindarlık faktörünün bir sonucu olduğunu kabul ediniz, çünkü hatırlayınız diğer bütün özellikler aynı idi.

Şimdi bazıları diyecek ki, “benim için fark etmez”, olabilir, ama mutlaka fark edenler de olacaktır. Bazıları mesela dindar olanlar, dindar olan adaya oy verecekler, diğer bazıları, dindar olmayanlar da dindar olmayana oy vereceklerdir. Şimdi biri çıkıp da bana, “efendim, dindarlık önemli değil, cumhurbaşkanı olmak için gerekli diğer yetenekleri var mı ben ona bakarım” demesin. Daha evvel söyledim, sadece iki adayınız var ve bu adayların dindarlık hariç diğer bütün özellikleri, yetenekleri vs aynı.

Bu misali neden verdim? Şundan verdim. Din yani dindar olmak da dindar olmamak da insanların ve toplumların hayatında çok önemli bir etkendir. Benim kişisel kanaatim şöyle (doğru veya yanlış), diğer özellikler farklı bile olsa, eğer çok büyük ayırıcı faktörler yoksa dindar insanlar dindar adayı dindar olmayanlar da dindar olmayan adayı tercih edeceklerdir. Mevcut bir cumhurbaşkanına karşı duyulan sevginin de nefretin de temelinde yatan çok etkin faktörlerden birinin bu olduğu kanaatindeyim, şüphesiz siz bu kanaatime katılmayabilirsiniz, bu benim şahsi fikrimdir. Tabii şunu da unutmayalım ki dindarlık veya dindar olmamak, kişinin yaşam tarzını, yediğini içtiğini veya içmediğini, kılık kıyafetini, davranışlarını, aile hayatını vs da etkileyen temel bir faktördür.