Çıplak Ayaklı Yürüyüş-1

Çorum Belediye İşçilerinin Johnson Kemal’i…

Çorum Belediyesi Temizlik İşçilerinin Yalınayak Yürüyüşü…

Güzergâh:     Çorum-Ankara-İstanbul -- 720 Km

Tarih:            27 Temmuz 1966-31 Ağustos 1966, 32 Gün

Çorum Belediye Başkanı Kemal Demirer tarafından işten atılan 54 işçinin “Temizlik İşçilerinin YalınayakYürüyüşü” ve “Ölüm Yürüyüşü” olarak da bilinen Türkiye işçi sınıfının unutulmaz eylemlerinden biri.

Bu yazımda, 1966 yılında gerçekleşen Çorum Belediye Başkanı Kemal Demirer tarafından işten atılan 54 işçinin işten atılmaları protesto etmek için önce 250 km yalınayak Ankara’ya yürümelerini, buradan da talepleri kabul edilmediği ve Danıştay Kararları uygulanmadığı için İstanbul’a 470 km yürümelerinin kısa bir öyküsünü anlatmaya çalışacağım

Belediye Temizlik İşçilerinin Yalınayak yürüyüşünü anlatmadan önce 27 Mayıs İhtilali sonrası Türkiye ve Çorum’da siyasi yaşam üzerine kısa bir hatırlatma yapmak istiyorum.

1960 İhtilali Sonrası Siyasi Partiler: 1960 İhtilali sonrası 13 Ocak 1961 tarihinde siyasal partilerin faaliyetleri üzerindeki yasak kaldırılarak bir ay içerisinde başvurmak kaydıyla, yeni partiler kurulmasına izin verilir.

CHP:Siyasi Partilerin üzerindeki yasakların kaldırılması ile birlikte İsmet İnönü Genel Başkanlığındaki Cumhuriyet Halk Partisi, faaliyetlerine devam eder.

Adalet Partisi (AP): Kapatılan Demokrat Parti’nin devamı niteliğinde olan Adalet Partisi (AP), 11 Şubat 1961 tarihinde Tahsin Demiray, Ethem Menemencioğlu, Mehmet Yorgancıoğlu, Muhtar Yazır, Necmi Ökten, Cevdet Perin, Emin Açar ve Kamuran Evliyaoğlu gibi Demokrat Parti'nin bazı eski üyeleri ile Ragıp Gümüşpala, Şinasi Osma, Halit Ağca ve Dr. İhsan Önal tarafından kurulur. Genel Başkanlığa 27 Mayıs İhtilalinden sonra emekli edilen ve darbe sırasında 3. Ordu Komutanı olan Orgeneral Ragıp Gümüşpala getirilir.

CKMP: Ahmet Tahtakılıç'ın Genel Başkanlığındaki Cumhuriyetçi Millet Partisi ile Remzi Oğuz Arık'ın Genel Başkanlığını yaptığı Türkiye Köylü Partisi 16 Ekim 1958'de birleşerek Cumhuriyetçi Köylü Millet Partisi (CKMP) adını alır. Osman Bölükbaşı da ilk Genel Başkan olur. Partinin Kurucuları arasında Osman Bölükbaşı, Ahmet Tahtakılıç, Hasan Koçdemir, Enis Akaygen ve Suphi Batur yer alır.

YTP: Demokrat Parti'nin kapatılmasıyla siyasi yaşamda doğan boşluğu doldurmak üzere 13 Şubat 1961'de Genel Başkanlığına Millî Birlik Komitesi (MBK) döneminin ilk hükümetinde Maliye Bakanı olan Ekrem Alican’ın getirildiği Yeni Türkiye Partisi kurulur. 

TİP: Sendikacılardan Avni Erakalın, Şaban Yıldız, Kemal Türkler, İbrahim Güzelce, İbrahim Denizcier, Ahmet Muşlu, Rıza Kuas, Hüseyin Uslubaş, Saffet Göksüzoğlu, Salih Özkarabay, Adnan Arkın ve Kemal Nebioğlu siyaset alanında da söz ve karar sahibi olmak için 13 Şubat 1961 tarihinde Türkiye İşçi Partisi’ni kurarlar ve Genel Başkanlığa ise Avni Erakalın’ı getirirler.

Sonuçta, 27 Mayıs 1961’de yani darbenin birinci yıldönümünde yeni anayasa ve seçim kanunu, 9 Temmuz tarihinde de halkoyuna sunulan Anayasa % 61,5 oy ile kabul edilir.

Bu tarihlerde Çorum’da;

Çorum Adalet Partisi: Yeni Partilerin kurulmasına izin verilmesi ile birlikte Ankara’da hızlanan siyasi hareketlilik Çorum’da da kendini göstermeye başlar. DP’nin devamı niteliğindeki Adalet Partisi’nin Ankara’da kuruluşunu ilan etmesi Çorum’da eski demokratları harekete geçirecektir. Avni Kadiroğlu, Hüseyin Ahlatçı, Arslan Bayburtlu, İzzet Ustad, Fazlı Çelik, Ahmet Cinbek gibi adını sayamayacağım birçok Çorum’un ileri gelen eşrafı Adalet Partisi’nin kurulmasında aktif görev alırlar. Kurucu İl Başkanlığına Avni Kadiroğlu getirilir.

CHP: CHP’de de durum farklı değildir. CHP’nin ağır topları siyasetten uzaklaşmamışlar, Çorum’da partiyi daha ileriye taşımak için harekete geçmişlerdir. Abdullah Ercan, Cahit Angın, Halil Taşkaldıran, Vahit Benderli, Erdal Eralp, Gazi Alakoç, Fevzi Yaza, Hasan Sabuncu, Ethem  Eken, Kara Bekir, Rumi Cancanoğlu, Hüseyin Soyutemiz, Osman Eftekin, Hüseyin Erenler gibi isimler aktif görev alarak partiyi seçimlere hazırlarlar. Abdullah Ercan’ın kurucu meclis ve senatör olması nedeniyle bu dönemde İl Başkanlığı görevini Ali Rıza Akaydın yaparken Merkez İlçe Başkanı da Gazi Alakoç’tur.

Millet Partisi: Osman Bölükbaşı ve arkadaşları CKMP’den ayrıldıktan sonra, yeniden Millet Partisi’ni 13 Haziran 1962’de kurdular. Bu dönemde Millet Partisinin Çorum İl Başkanı ise Atilla Yurdakul’dur.

İhtilal Sonrası İlk Seçimler:

27 Mayıs 1961 İhtilalı sonrası ilk genel seçimler 15 Ekim 1961 tarihinde yapılır. 15 Ekim’de yapılan genel seçimde CHP 173, AP 158, CKMP 65, YTP 54 milletvekili sahibi olur. AP, çoğunluk sistemi esasında uygulanan Senato seçiminde CHP’nin 36 senatörüne karşılık 71 senatör çıkarmıştır

Bu seçimlerde Necmi Ökten, Muzaffer Dündar, İhsan Tombuş, Abdurrahman Güler Adalet Partisi, Hilmi İncesulu ve Nuri Ahıskalıoğlu CHP ve Faruk Küreli CKMP’nden Meclis’e girmişlerdir.

1961 Yılı ve Sonrası Hükümetler:

Tarihler 20 Kasım 1961’i gösterdiğinde İsmet İnönü Başbakanlığında Türkiye’nin 26. ve aynı zamanda ilk koalisyonu (CHP-AP) kurulur. Kurulan bu koalisyon hükümeti uzun ömürlü olmaz ve 30 Mayıs 1962 de  İnönü, ''Af Kanunu'' tartışmalarının hükümeti çalışamaz hale getirdiği gerekçesiyle istifa eder.

Yerine ise İkinci İnönü hükümeti, 25 Haziran 1962’de, CHP-CKMP-YTP ve bağımsızlar koalisyonuyla kurulmuş ve AP hükümet dışı bırakılmıştır.

Bu hükümetin önündeki en önemli sorunlardan birisi, grev ve sendikalar kanununudur. Çalışma Bakanı Bülent Ecevit’in yoğun çalışmaları sonucunda 24 Temmuz 1963 günü grevi ve toplu iş görüşmelerini meşru bir hak olarak düzenleyen ve sendikal örgütlenmelerin önündeki engelleri kaldıran Grev ve Lokavt Kanunu ile Sendikalar Kanunu Cumhurbaşkanı’nca imzalanarak yürürlüğe girer.

1963 Türkiye Yerel Seçimleri, 17 Kasım 1963 tarihinde yapılır. Adalet Partisi; İzmir dâhil 41 ilin belediye başkanlıklarını kazanır. Onu Ankara ve İstanbul'un da aralarında bulunduğu 24 ilde kazanan Cumhuriyet Halk Partisi izlemektedir. 

Yeni Türkiye Partisi ve bağımsız adaylar birer ilde (Adıyaman ve Kırşehir) seçimleri kazanmıştır. 1963 seçimleri AP'nin sağın büyük partisi kimliğini kazandığının bir göstergesi olur.

1963 Yerel Seçimleri Çorum: Türkiye’nin genel havasını yansıtan Çorum’da seçimler Adalet Partisinin üstünlüğü ile sona erer ve Belediye Başkanlığını Adalet Partisi Adayı Kemal Demirer kazanarak İhtilal sonrasının ilk seçimle gelen Belediye Başkanı olur. Aynı zamanda 1963 yerel seçimleri 27 Mayıs İhtilâlinin sona erdiğini simgeleyen bir seçim olmuştur. Bu Yerel seçimlerde; Çorum Merkez İl Genel Meclis Üyeliklerine Ahmet Cinbek -Cahit Angın-Enver Nurdoğan-Hüseyin Ahlatçı- Faik Kürkçü seçilirler.

Seçimler Sonucunda Belediye Meclisi Üyeliklerine ise Avni Kadiroğlu - İlhami Tümer – Arslan Bayburtlu – İzzet Ustad – Mustafa Bilgin – Yaşar Ceritoğlu – Galip Kavukçu – H.Ş. Karafakioğlu – Ahmet Karakaşlı -  Mehmet Alapala – Mehmet Damar – Nevres Kip – Kerep Balcı – Şerif Ünaldı – Fahri Meroğlu – Vahit Benderli – İsmail Özkahraman – Lütfi Aksoy – Erdal Eralp – Galip Erdemli – Orhan Çöplü – Elvan Şenöz – Osman Bölükbaşı – Rıza Çöphüseyinoğlu – Kazım İlter – Recep Ergani – Sıddık Şamlı seçilirler.

Kemal Demirer döneminde; Belediyenin personel toplamı 292 kişidir. Bunlardan 72’si memur, 127 işçi ve 93 kişi yevmiyeli olarak çalışmaktadır. Bu memurlar içerisinde 1 mühendis, 1 Fen İşleri Müdürü, 1 Fen Memuru, 1 tekniker ve iki inşaat kalfasından oluşan teknik eleman mevcuttur. Belediye Meclis Üye sayısı Başkan ile birlikte 28 kişidir.

AP Genel Başkanı ve Başbakan Demirel: 27 Kasım 1964’te başlayan ve 3 gün süren Adalet Partisi Kongresi Türk siyasi hayatında önemli bir dönüm noktasını oluşturur. Süleyman Demirel, 29 Kasım 1964’te yapılan Kongrede AP Genel Başkanlığına seçilir.

İnönü Hükümeti’nin istifasıyla birlikte ülkeyi seçimlere götürmek amacıyla Suat Hayri Ürgüplü Başbakanlığında AP’nin büyük ortağı olduğu dört partili bir koalisyon kurulur. 20 Şubat 1965’te göreve başlayan bu hükümet 10 Ekim 1965’e kadar görevine devam eder.  

10 Ekim 1965 tarihinde yapılan genel seçimlerde AP yüzde 53 oy ile 240 milletvekili, CHP yüzde 28,7 oy ile 134 milletvekili Millet Partisi yüzde 6 oy ile 31 milletvekili Yeni Türkiye Partisi yüzde 3,7 oy ile 19 milletvekili TİP yüzde 2,9 oy ile 15 milletvekili CKMP yüzde 2,2 oy ile 11 milletvekili kazanır.

Kısa süre önce Adalet Partisi'nin başına geçen Süleyman Demirel, ülkenin yeni siyasi figürü haline gelirken, 27 Mayıs darbesinden sonraki ilk tek parti hükümetini kurarak Türkiye’nin 12. Başbakanı olur.

1965 yılı 10 Ekim Seçimlerinde Çorum’da Adalet Partisi % 50 oy alarak 5 milletvekili, CHP % 24 oyla 2 milletvekili, Millet Partisi %12 oyla 1 milletvekili çıkarır. Bu sonuçlara göre, Arslan Topçubaşı, Ahmet Uysal, Abdurrahman Güler, İhsan Akhun, İhsan Tombuş Adalet Partisinden, Hilmi İncesulu, Nejdet Yücer CHP’den ve Hasan Latif Sarıyüce ise Millet Partisi’nden Çorum’u TBMM’nde temsil etmeye hak kazanırlar.

1960’lı Yılların Çorum’u:

Çorum Belediye Başkanı Kemal Demirer, artık 10 Ekim seçimlerinden sonra tek başına iktidara gelen ve Başbakan olan Süleyman Demirel’in Belediye Başkanıdır.

1923 yılında Çorum Belediyesi Anadolu’da ilk elektrik üreten Belediyelerden biridir.  1958 yılına kadar geçen aşamada Belediyenin 1087 kw güçlü 3 dizel motorundan elektrik sağlanırken,  1957 yılında 1.625.000 kw saat yıllık üretim yapıyordu. 1958 yılında Çimento Fabrikasının kurulması ile birlikte Çorum elektriği buradan sağlanmış ve belediye devre dışı bırakılmıştır.

1963 yılından sonra Çimento Fabrikasından sağlanan elektrik yetmeyince de belediye üreticileri tekrar devreye girmiş,  1969 yılında ise TEK enterkonnekte sistemine bağlanmıştır.                    

1965-68 yılları arasında Kavacık-Serpin sularının isalesi yapılmış,  böylece kente 85-90 lt/sn su sağlanmıştır. Evler için 15 tona kadar suyun tonu 50 kuruş, ticari yerler için ise 75 kuruştur.

Belediye’de 1 İtfaiye Amiri, 1 Onbaşı, 9 er, 5 şoför, 1 bacacı olmak üzere toplam 17 İtfaiye görevlisi vardır. 4 adet Ford Arazöz ve bir kılavuz araç bulunmaktadır.

1966 yılında yaklaşık 12.000 hanede 41.200 nüfus yaşamaktadır. Ev kiraları 150-500 TL arasında değişmektedir. Merkez İlçede Çorum Lisesi- Erkek Sanat Enstitüsü- Kız Enstitüsü-  1964-65 yılında Kız Enstitüsüne bağlı Çocuk Yuvası- 1967 yılında Ticaret Lisesi- İlköğretmen Okulu- (İlki 1955 yılında kurulmuş olup, bu ikinci okul Öğretmen Okulu olarak yaptırılmış ve şimdi Meslek Yüksek Okulunun bulunduğu yerde açılmıştı.) İmam Hatip Okulu-1965 yılında açılan Sağlık Koleji, 1963 yılında ise Yetiştirme Yurdu vardır.

Faik Tonguç’un yaptığı 30.000 lira yardım, Belediyenin verdiği arsa üzerine Özel İdare’den alınan yardımla 1964 yılında Faik Tonguç Çocuk Kütüphanesi kurulmuş,  İstiklal Okulu bodrumunda bulunan çocuk kütüphanesi buraya taşınmıştır. 1966 yılında Kapalı Spor Salonu, 1967 yılında Stadyum açılmıştır.

1964 yılında 507 Sayılı Esnaf ve Küçük Sanatkârlar Kanununun yayınlanmasından sonra Çorum’daki esnaf dernekleri Çorum Esnaf Dernekleri Birliği adı altında toplanmışlardır. 1967 yılında Çorum’da 3 sinema, 12 gazino-lokanta, 18 içkisiz lokanta, 3 düğün salonu, 19 otel-motel, 35 berber, 3 hamam vardır.

1966 yılında birinci 300 konutluk gecekondu önleme bölgesinin planı hazırlanır. 1967 yılında Gülabibey Mahallesinde 75 bin m2 alan istimlâk edilmiştir. 1971 yılında onaylandı. 1966 yılında Özel İdare Binası yapılmıştır.

1965 yılı sonrasında Ankara yolu üstünde Ulu Mezarlığın güneyindeki tahıl pazarı inşaatına başlanmış, 1968 yılında inşaat bitince aynı yolun üzerinden tahıl pazarı buraya taşınmıştır.1966’larda köylü pazarının kurulduğu Ulu Mezar kenarına 32 adet dükkân yapılmıştır.           

Kent içi otobüs işletmeciliği 3 Mayıs 1964 yılında kurulmuş, 3 hat üzerinde 14 otobüsle taşımacılık yapılmaya başlanmıştır. Artan talebi karşılamak için 1966 yılında 8 adet Fiat marka otobüs alınmıştır.

Başkan Kemal Demirer dönemin ABD Başkanı Lyndon Baines Johnson’a bir mektup yazarak Çorum’daki araç eksikliğinden bahseder ve kendisinden bu konuda yardım ister. Johnson’da bu talebi yerinde görerek Çorum Belediyesine kullanılmış araçlardan hibe eder. 1966 yılında temizlik hizmeti 14 araç 66 kişi ile görülmektedir. Bu olaydan sonra Çorum’da “Geçi Kemal” lakabıyla tanınan Kemal Demirer artık “Johnson Kemal” diye anılacaktır.

1966 yılında Mezbaha yapılmaya başlanmış ve bu mezbaha 1971 yılında hizmete açılmıştır. Yılda 80 bin hayvan kesme kapasitesinde olan Mezbaha’da günde 10 ton buz üretebilecek buz üretim odası da bulunmaktadır.     

O tarihlerde Belediye’nin; Gelir ve Gider Tablosu

                               Gelir                             Gider

1961 Anayasası ile grevi ve toplu iş görüşmelerini meşru bir hak olarak düzenleyen ve sendikal örgütlenmelerin önündeki engelleri kaldıran Grev ve Lokavt Kanunu ile Sendikalar Kanununun yasalaşması ile beraber Çorum Belediyesi ile Genel-İş Sendikası arasında 1966 yılında Toplu İş Sözleşmeleri görüşmeleri sırasında taleplerin Belediyenin ödeme imkânlarını aştığı iddiasıyla  anlaşmazlık baş gösterir.

Bu anlaşmazlık sonucunda Genel-İş Sendikası, Çorum Belediyesi işçileri arasında grev kararı alır. Ancak Vali Nazım Başlamışlı başta olmak üzere Çorum’un ileri gelenleri Belediye ve Sendika arasında arabuluculuk yaparak işçilerin greve gitmesini önlerler. Ancak bu Belediye Başkanı Kemal Demirer tarafından unutulmayacaktır. Çıplak Ayaklı Yürüyüşün ilk adımları yavaş yavaş atılmaya başlanmıştır.

İkinci Bölüm olan esas Yürüyüşün anlatıldığı bölümü 53. yıl olan 27 Temmuzda yayınlayacağım.