Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğu

DEHB, bireyin yaşına ve gelişim düzeyine uygun olmayan dikkat sorunları, aşırı hareketlilik ve istekleri erteleyememe (dürtüsellik) ile kendini gösteren nöropsikiyatrik bir bozukluktur. Okul çağı çocuklarında daha sık görülmektedir. Üç tipik belirti ile ortaya çıkmaktadır.

-Dikkat eksikliği,

-Aşırı hareketlilik

-Dürtüsellik

Belirtiler 7 yaşından önce başlamalı, kalıcı ve sürekli olmalı ve birden fazlaortamda ev, okul gözlemlenmelidir. Dikkat eksikliği Hiperaktivite Bozukluğu (DEHB) okul öncesi dönem ve okul çağı çocuklarında belirgin hale gelen bir bozukluktur. Çocuğun davranışlarını kontrol etmesi ve dikkatini vermesinde sorun vardır. “Bir türlü yerinde durmayan,” “hayallere dalan”, “düşünmeden davranan”, “dalgın, unutkan” …vs. gibi pek çok sıfatla nitelendirilen çocuklardır. Bu davranışlar çoğu çocukta zaman zaman görülebilen durumlar olduğundan tanı konulması için yeterli deneyim ve bilgi birikimi sahibi uzmanların yardımı gerekir. Sanıldığından daha sıktır, % 4-8 gibi bir oranda görülmektedir; bu da 25-30 kişilik bir sınıfta en az 1-2 DEHB olan çocuk görülebileceği anlamına gelmektedir. Toplum tarafından yeni tanınmaya başlayan bir durum olmasına rağmen aslında uzun zamandan beri bilinmekte ve her sene hakkında yüzlerce araştırma yayınlanmaktadır.

Çocuğunuz çok hareketli olmasa da DEHB olabilir mi?

“Hiperaktivite”, aşırı hareketlilik anlamına gelmektedir; ancak bu terim DEHB olan çocukların tümünü iyi anlatan bir terim değildir, çünkü hiperaktivite olmadan da DEHB olabilir. Bazı çocuklarda en belirgin şikayet dikkat süresinin çok kısa olmasıdır.

Yani DEHB olan çocukların bir kısmında aşırı hareketlilik ve dürtüsellik ile ilgili belirtiler ön plandayken bir kısmında dikkatsizlik ile ilgili şikayetler ön plandadır. Önemli bir kısmında ise her iki gruptan şikayetler bir arada görülür.

Belirtileri nelerdir?

Tablo’ya bakıldığında, Dikkat Eksikliği Hiperaktivite bozukluğu birçok çocukta

normalde görülebilecek belirtileri içerir, ancak tanıyı koyarken bunların sayısı, süresi ve çocuğun hayatını ne ölçüde olumsuz etkilediği önemlidir. Tanı için çocukta bu iki gruptan birinde ya da her ikisinde yer alan belirtilerin en az 2/3’si bulunmalıdır .Ayrıca, belirtilerin 7 yaşından önce başlamış olması ve en az iki farklı ortamda sorun yaratıyor olması gerekir.

Hiperaktivite belirtileri

-Yerinde duramazlar

-Oturması gerektiği halde oturamazlar.

-Sessiz sakin oyun oynamakta güçlük çekerler

-Yerli yersiz koşup tırmanırlar

-Çok konuşurlar

- Çoğu zaman sorulan soru tamamlanmadan cevabını söylerler

- Her zaman bir şeylerle uğraşırlar.

-Sırasını beklemekte zorlanırlar

-Olaylara veya konuşmalara müdahale edip yarıda keserler.

Dikkatsizlik belirtileri

-Yönergeleri başından sonuna kadar takip edemezler.

-Dikkatlerini yaptığı işe veya oyuna vermekte zorlanırlar.

-Evde veya okulda yapacağı işler ve aktiviteler için gereken malzemeleri kaybederler .

-Siz konuşurken dinlemez gibi görünürler.

-Detayları gözden kaçırırlar.

-Düzensiz görünürler.

-Uzun süre zihinsel çaba gerektiren işleri yapmakta zorlanırlar ve bunlardan kaçınırlar.

-Unutkandırlar

- İlgileri kolayca başka yönlere kayar.

Tanısı nasıl konur?

Tanı konulması aşaması ayrıntılı bilgi alınması ile başlar, anne-babadan,

öğretmenden, çocuğun kendisinden ve olabildiğince çok bilgi kaynağından bilgi elde edinilmeye çalışılır.

Aileler çoğu zaman okul öncesi dönemde dikkatsizlik, aşırı hareketlilik, dürtüsellik belirtilerini gözlemlerler ancak genellikle tanı, çocuğun okula başlamasından sonra konulur. Aile içinde ve erken dönemde sorun yaratmasa da okul gibi yapılandırılmış, kurallı ve kalabalık bir ortamda belirtiler belirgin hale gelir.

Öğretmenler çok sayıda çocukla çalıştıkları için dikkat ve kendini-kontrol edebilmeyi gerektiren sınıf ortamında “ortalama” bir çocuğun davranışlarına aşinadırlar. Hiperaktivite ve dürtüsellik ile ilgili belirtileri daha çabuk fark edebilirler. Ancak bazen sadece “dikkat eksikliği” olan çocuklar, özellikle de uysal ve uyumlu bir çocuksa, gözlerinden kaçabilmektedir. Daha sonraki aşama çocuğa hekim tarafından fizik muayene yapılmasıdır; ayrıntılı bir fizik muayene, işitme ve görme ile ilgili sorunlar da dahil karışabilecek diğer tıbbi nedenlerin anlaşılmasını sağlayacaktır. Ayrıca çocukta örneğin motor becerilerde sorun olması gibi sinir sistemine ait gelişimsel gecikmeler ile ilgili bulgular varsa bunların erken dönemde tanınmasını da kolaylaştıracaktır. DEHB ile ilişkili olabilecek genetik sendromları ortaya çıkaracaktır. Çocuğun davranışlarının gözlenmesi de önemli olan bir diğer basamaktır. Ancak her ne kadar bazı çocuklarda DEHB belirtileri dört dörtlük gözlemlenebilir olsa da çoğu zaman bu mümkün değildir. Çocuk birebir görüşme esnasında ve daha önce hiç karşılaşmamış olduğu bir ortamda, okulda ya da evde olduğundan farklı olabilir.

DEHB Nedenleri

Dikkat eksikliği ve hiperaktivite bozukluğunda kalıtım ve çevresel etmenlerin rolü büyüktür. Doğum öncesi annenin sigara kullanımı, erken doğumlar,doğumda yaşanan sıkıntılar en önemli etken faktörlerdendir.

DEHB ile beraber sık görülen durumlar nelerdir?

DEHB olan çocuklar diğer bazı bozuklukların gelişmesi ya da beraber görülmesi için artmış risk taşırlar:

*Davranım Bozukluğu

*Depresyon

*Anksiyete Bozuklukları (takıntılar, korkular, kaygılar,…)

*Gelişimsel (ör: motor becerilerinde) gecikmeler

*Öğrenme Güçlükleri (okuma, yazılı-anlatım , matematik, karma)

*Tourette Bozukluğu ve diğer Tik Bozuklukları

*Bipolar Affektif Bozukluk ? (çocukluk döneminde tanısı henüz tartışmalıdır)

*Enürezis Nokturna (gece altını ıslatma)

Bu bozukluklar DEHB olan çocukların 2/3’sinde gözlenebilir.

Tedavi

Davranış Düzenleyici Yaklaşımlar ve Psikoterapiler

Davranış düzenlemesi DEHB tedavisinde önemli bir yer tutar. Psikoterapiler ise standart olarak uygulanmazlar. Ancak zaman zaman tedavinin çok önemli bir parçasını oluştururlar: örneğin aile iletişiminde, ilişki biçimlerinde ciddi sorunlar varsa ve sorunlar çocuktaki bozukluğun gidişini olumsuz etkiliyorsa “aile terapisi” gerekebilir; ya da DEHB’nin yanısıra anksiyete, depresyon, kendine güven ile ilgili sorunlar varsa bireysel psikoterapi gerekebilir. Çocuğun davranışlarının düzenlenmesinde aile ve öğretmene önemli görevler düşer. Anne-babaların ve öğretmenlerin yapabilecekleri oldukça geniş kapsamlıdır, ancak kısaca bir göz atacak olursak anne-babalar için şunlar söylenebilir:

DEHB bulunan çocukların anne-babaları için Dr. Russel Barkley tarafından önerilen 10 kural

1. Kurallar koyduğunuz zaman bunların çok spesifik olmasına dikkat edin ve onları yazıp asın.

2. Ödülleriniz çocuk için anlamlı ve güçlü ödüller olsun.

3. Sık sık geri bildirim verin, çocuğunuza onun ne yaptığının farkında olduğunuzu gösterin.

4. Çocuğunuza beklentileri ve planları konusunda yardım edin.

5. Çocuğunuzun iyi günleri olabileceği gibi kötü günleri de olabileceğini göz önünde bulundurun.

6. Olumsuzluklar, yapamadığı şeyler ve cezalar hakkında odaklanmaktan ziyade olumlular üzerinde odaklanın.

7. Bir karakter sorunuyla değil biyolojik bir sorunla mücadele etmekte olduğunuzu daima akılda tutun.

8. Çok konuşup nasihat vermeyin, davranışlarınız daha öğretici Olacaktır.

9. Espiri anlayışınızı kaybetmeyin ve sabırlı olun.

10. Kendiniz ve çocuğunuza karşı hoşgörülü olun. Bu işte birliktesiniz ve elinizden geleni yapıyorsunuz.

KAYNAKLAR:

- Doç.Dr A. Muhammet 2013 Sakarya Üniversitesi Tıp Fakültesi Çocuk ve Ergen Psikiyatrisi