Dil eğitimi

Sözcük Çözümleme

Sözcüklerin ele alınan tümcede anlamlarına göre bölümlerinin, yapılarının, çekimlerinin gösterilerek belirtilmesi sözcük çözümlemesi olarak adlandırılır.

Bu çözümlemede :

Sözcüklerin kaynağı : Türkçe, Fransızca vb.
---------------------------
Türü : Ad, önad, adıl, belirteç, bağlaç, ilgeç, ünlem, eylem vb.
-------
Yapısı : Yalın, türemiş, bileşik; nicelik durumu, tekil, çoğul
---------
Görevi : Belirten, belirtilen; özne, nesne, dolaylı tümleç, belirteç
--------- tümleci, yüklem vb.

Çekimlenmesi : Yalın, -i belirten, -e yönelme, -de kalma, -den
------------------ çıkma durumu

belirlenip adlandırılır.

Örneğin,

Çam ağaçlarının sesi nasıl düzenlenmelidir.

çam :
------
Türkçe, ad ( cins, somut), yalın, belirten görevinde

ağaç-lar-ı-n-ın :
-------------------
Türkçe, ad (cins, somut), yalın, çoğul, belirtilen görevinde

ağaç : kök,
-lar : çoğul eki, ağaç-lar-
-ı : ad tamlamasında belirtilen eki : çam ağaçlar-ı
-n : kaynaştırma harfi, ağaçları-n-ın
-ın : ad tamlamasında belirtilen eki : ağaçların - ın

ses-i :
-------
Türkçe, ad ( cins, somut), yalın, tekil, belirtilen görevinde

ses : kök,

-i : çekim eki (ad tamlaması belirtilen eki)

nasıl : ne asıl
------------------
Türkçe (ne) – Arapça (asıl),
soru belirteci,
bileşik,
belirteç tümleci görevinde

düz-en-len-meli-dir :
--------------------------
Türkçe, eylem, türemiş, yüklem
düz: ad
-en : yapım eki
-len: yapım eki
-meli : çekim eki (gereklilik kip eki)
-dir: ek eylemin geniş zamanı

Aşağıdaki örnekleri de siz çözümleyiniz.

. Ak akça kara gün içindir.

Atasözü

. Kavak çok sert bir ağaç değildir.

Halikarnas Balıkçısı

. Sabahı severiz çünkü gündüzün başlangıcıdır.

Cenap Şehabettin

. Meryemce konuşabilseydi, söylerdi.

Yaşar Kemal

. SÖZCÜKLERİN KİMLİĞİ

Sözcüklerin gerçek kimlikleri kullanıldıkları yerde belirir. Bu nedenle sözcükler işlev kazandıkları oranda ses, yapı, anlam boyutlarında değişikliğe uğrar. Sözcük çözümlemesi sözcüklerin kimliğini belirlemek olarak adlandırılabilir.

Bu adlandırma:

.. Sözcüklerin ses yönü
.. Sözcüklerin işlevleri
.. Sözcüklerin yapısal özellikleri
.. Sözcüklerin anlam boyutları
... Sözcüklerin adlandırılması

olarak ele alınır.

.. SÖZCÜKLERİN SES YÖNÜ
-----------------------------------------
Sözcük, bizim dışımızda duygularla algılanan bir gerçekliktir. Dil seslerine dayanan sözcük konuşma organımıza, öte yandan işitme ve görme duyularımıza bağlıdır. Sözcük, seslere dayalı olduğundan söylenir, işitilir.

Sözcük hecelerin oluşturduğu ses birleşimidir. Bu ses birleşimi ele alınarak değerlendirilir.

Örneğin,

bas-kı, ka-rı-mak sen-lik, üst-lük, kar-deş-çe

Türkçede seslerin oluşturduğu kurallar – ünlüler, ünsüzler Türkçede

Ses Olayları bölümünde – gösterildi.

.. SÖZCÜKLERİN İŞLEVLERİ
-----------------------------------------
Sözcükler tümcede işlev kazanır. Türkçenin Sözdizimi bölümünde sözcüklerin işlevleri gösterilmiştir.

Sözcüğün tümcede yargıyı belirlerken üstlendikleri işlev belirtme öbeklerinde sürer.

Önce tümce bütünlüğü içinde yargının gerçekleşmesi için sözcük hangi görevi üstlenmiş, sonra belirtme öbekleri kuran sözcüğün öbekteki görevi nedir?

Bu çalışma tümce bütünlüğünden öbeklere, oradan da sözcüğe inilir. Sözcük tek olarak ele alındığında yapısal özellikleri incelenir.

Türkçede Sözcük bölümünde sözcüğün niteliği başlığı altında nesne-sözcük-ses ilişkisi, anlam alışverişi iletişim incelenmiştir.

.. SÖZCÜKLERİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ
--------------------------------------------------------------

Sözcükler, anlamı olan en küçük birim kök ile buna eklenen biçim birim olan eklerden oluşur.

Kimi ekler kökten yeni anlamlı sözcük türetir. (gövde)

Eklerden kimileri yeni anlamlı sözcük türetirken (yapım ekleri),

kimi ekler ise yeni anlamlı sözcük türetmez (çekim ekleri).

Türkçede yapım ekleri çekim eklerinden önce gelir.

Bazı eklerde bu kurala uyulmadığı görülür.

Örneğin,

okul-da-ki, bin-de-lik, baba-m-sız vb.

Sözcükleri yapısal özelliklerine göre incelediğimizde

kök-ek ilişkisine,

bir sözcüğün başka bir sözcükle birleşmesi sonucu oluşan sözcük

yapılarına

göre şöyle adlandırabiliriz:

1. Yalın özcük
2. Türemiş Sözcük
3. Bileşik Sözcük

- YALIN SÖZCÜK
----------------------------

Yapım eki almamış kök sözcük.

Yalın sözcükler başka bir sözcükle de birleşmemiştir.

Yapım eki almamış, birleşme yoluyla kurulmamış sözcüğe yalın sözcük denir.

Örneğin,

taş, üç, dün, ben, gel-, evler, evlerde..vb.

Yaln sözcükler kök ya da köken durumunda bulunur.

KÖK
-----------

Anlamlı olarak daha küçük dil öğelerine bölünemeyen dil öğeleridir.

Örneğin,

kuş, sarı, altı, otuz, ayak, çiğne-, böğürtlen, kanat… vb.

KÖKEN
-----------

Yapıca yalın gibi görünen sözcükler anlamlı öğelere bölünebiliyorsa köken durumundaır.

Öneğin,

“getir” kökü “kel-dir-“ biçimindeydi.

- TÜREMİŞ SÖZCÜK
------------------------------

Bir kökten, o kökün anlamına bağlı olarak yapım ekiyle türetilen yeni anlamlı sözcüğe türemiş sözcük denir.

Örneğin,

gözcü (göz-ci), okul (oku-l), sözcük (söz-cik), sözlük (söz-lik),

yazı (yaz-ı), yazıl- (yaz-ıl)... vb.

-.EK
-------

Sözcüğün tümcede biçimlenmesini sağlayarak görevini belirleyen ya da sözcüğün tabanına gelerek kökteki anlamı yansıtıcı nitelikte sözcük türetmeye yarayan dil öğelerine ek denir.

TABAN : Kök, köken, gövde öğelerini karşılamaktadır.
------------

GÖVDE : Kökün yapım eki alarak girdiği biçim.
-----------

Ekin tek başına anlamı yoktur. Ek, sözcüğe gelerek sözcüğün çekimlenmesini ya da yeni anlam kazanmasını sağlar. Bu özelliğinden dolayı ekler ikiye ayrılır:

1. Çekim Ekleri
2. Yapım Ekleri

-.. ÇEKİM EKLERİ
-------------------------

Sözcüğün anlamını değiştirmeyip görevinden dolayı sözcük sonlarına gelen eklerdir. Çekim ekleri kendi içinde altı türdür :

1. Adın Durum Ekleri : (-ade)

-i, -e, -de, -den

2. İyelik Ekleri : (ie)

-(i)m, -(i)n, -i, -(i)miz, -(i)niz,-leri

3. Kip Ekleri : (ke)

-(i)yor, -ecek, (i)miş, (i)di, -r, meli, -se, -e

4. Kişi Ekleri : ( kie )

-m, -n, -k, -niz, -leri : dilek koşul, belirli geçmiş zaman kip çekiminde,

-im, -sin, -iz, -siniz, -ler : belirsiz geçmiş zaman, geniş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman, gereklilik kipi çekiminde,

-(y)im, -sin, -lim, -siniz, -ler : istek kipi çekiminde,
-in, -iniz, -ler : buyuru kipi çekiminde kullanılır.

5. Çoğul Eki : (-ler)

6. Ad Tamlama Ekleri : -in (belirten), -i (belirtilen)

UYARI

Ekleri karıştırmamak için ekin eklendiği sözcüğe, yaptığı işleve bakmak gerekir. Örneğin, kişi eki eylemlerin, iyelik eki de adların sonuna gelir. Ayrıca, çoğul eki “-ler” ile kip eki “-ler” de aynı özelliği taşır

- BİLEŞİK SÖZCÜK
----------------------------

“Çanak-kale, hanım-eli, sivri-sinek, yaz-a-bil-, al-ı-ver-”

Örneklerinde yeni kavramları karşılamak üzere, kök ya da gövdeler

(kök+yapım eki)

birleştirilerek kurulan sözcüklere bileşik sözcük denir.

Bileşik yerine birleşik de kullanılmaktadır.

İki öğe bir araya gelerek ve iyice kaynaşarak bileşik sözcükleri oluştrur.

Bileşik sözcükler ünlü uyumlarına aykırı kullanılabilmektedir.

Örneğin, hanımeli, Erol, gözaltı, başöğretmen…vb.

Bileşik sözcükler ad, önad, eylem, belirteç olmak üzere dört kümeye ayrılır.

Örneğin,

yüzbaşı (ad),
açıkgöz adam (önad),
gelişigüzel konuşmak
(belirteç), yazıver-,
mutlu ol- (eylem)

Bileşik sözcük üç yolla oluşur :

1. ANLAM KAYMASI
-----------------------------

Örneğin,

demirbaş, incehastalık, doğumevi…vb.

2. SES DEĞİŞİMİ
------------------------

Örneğin

Sütlaç (sütlüaş), güllaç (güllü aş), kahvaltı (kahve altı), çöreotu

(çörek otu), pazartesi (Pazar ertesi), öyleyse (öyle ise / o ile ise)…

vb.

3. SÖZCÜK TÜRÜ KAYMASI
----------------------------------------

Örneğin,

Kapkaç : ad,
kaptıkaçtı (kap- kaç-) : ad /
mirasyedi (miras ye-) :ad

KAYNAK
--------------
TÜRKÇEDE ANLAM ANLATIM

TÜRKAY KORKMAZ