Dil eğitimi

SÖZCÜKLERİN YAPISAL ÖZELLİKLERİ

Sözcükler, anlamı olan en küçük birim
kök
ile
ek'ten oluşur.

Kimi ekler yeni anlamlı sözcük türetir.
gövde

Eklerden kimileri yeni anlamlı sözcük türetir
yapım ekleri

kimi ekler ise yeni anlamlı sözcük türetmez
çekim ekleri.

Türkçede yapım ekleri çekim eklerinden önce gelir.

Bazı eklerde bu kurala uyulmadığı görülür.

Örneğin,

okul-da-ki, bin-de-lik, baba-m-sız vb.

Sözcükleri yapısal özellikleri

kök-ek
ilişkisi

bir sözcüğün başka bir sözcükle
birleşmesi

sonucu oluşan sözcük yapıları

1. Yalın özcük
2. Türemiş Sözcük
3. Bileşik Sözcük

- YALIN SÖZCÜK

Yapım eki almamış kök sözcük.

Yalın sözcükler başka bir sözcükle de birleşmemiştir.

Örneğin,

taş, üç, dün, ben, gel-, evler, evlerde..vb.

Yaln sözcükler

kök
köken durumunda bulunur.

KÖK

Anlamlı olarak daha küçük dil öğelerine bölünemeyen dil öğeleridir.

Örneğin,

kuş, sarı, altı, otuz, ayak, çiğne-, böğürtlen, kanat… vb.

KÖKEN

Yapıca yalın gibi görünen sözcükler anlamlı öğelere bölünebiliyorsa köken durumundadır.

Örneğin,

“getir” kökü “kel-dir-“ biçimindeydi.

- TÜREMİŞ SÖZCÜK

Bir kökten, o kökün anlamına bağlı olarak
yapım ekiyle türetilen yeni anlamlı sözcüğe
türemiş sözcük
denir.

Örneğin,

gözcü (göz-ci), okul (oku-l), sözcük (söz-cik), sözlük (söz-lik), yazı (yaz-ı), yazıl- (yaz-ıl)... vb.

EK

Sözcüğün tümcede biçimlenmesini sağlayarak görevini belirleyen ya da sözcüğün tabanına gelerek kökteki anlamı yansıtıcı nitelikte sözcük türetmeye yarayan dil öğelerine ek denir.

TABAN

Kök, köken, gövde öğelerini karşılamaktadır.

GÖVDE :

Kökün yapım eki alarak girdiği biçim.

Ekin tek başına anlamı yoktur.

Ek, sözcüğe gelerek sözcüğün
çekimlenmesini
yeni anlam
kazanmasını sağlar.

Bu özelliğinden dolayı ekler ikiye ayrılır:

1. Çekim Ekleri

2. Yapım Ekleri

ÇEKİM EKLERİ

Sözcüğün anlamını değiştirmeyip görevinden dolayı sözcük sonlarına gelen eklerdir.
Bu konu daha önce değerli okurlara sunuldu.

YAPIM EKLERİ

Sözcüklerin anlamını, türünü değiştiren eklerdir.
Sözcüğün kökündeki anlama bağlı olarak yaratılan yeni anlamlı sözcüklerin
türemiş sözcük
olduğunu daha önce belirtmiştik.

Yeni anlamlı sözcük türeten eklere

yapım ekleri
denir.

Yapım ekleri ad ve eylem tabanlarına gelir. Bu ekler şunlardır :

AD SOYLU SÖZCÜK TÜRETEN EKLER

-lik (yazlık), yüz-(de)lik, -li (allı), -siz (korkusuz), -ci (şakacı),

-cil (evcil), -cin (kaşıcın), -ce (Türkçe), (dostça), -deş (özdeş),

-men (öğretmen), (sayman), -(de)ki (evdeki), -( ) l ( güzel),

-im (bilim), (kesim), (de-y-im), (ayır-ım / ayrım), (edim), (adım);

-sel (biliimsel), -cek (salıncak), -me (görme), -mek (görmek),

-meklik (kesmeklik), ( yemeklik), -emek (basamak), -iş (görüş),

-ici (dinleyici), -(i)nti (kesinti), -ti (kızartı), -(e)k (durak), (uzak),

-(e)nek (örnek), -(i)k (kesik), -gin (keskin), -gen (çalışkan),

(girişgen),-gi (bilgi), -ge (süpürge), -i (dizi), (ölçü); -(in)ç (sevinç),

-(e)ç, -(i)ç (güleç, çekiç); -e (kese), -geç (süzgeç), -in (ekin),

-( )t (umut), -en (tat- / dad- / dadan-), (düzen); -miş (pişmiş),

-()r (gelir), -ecek (verecek), -esi (olası), -di (şıpsevdi), -dik (tanıdık),

- (i)li (dikili), -ti (böğürtü), -dek (fırıldak), (yardak);

-edek (gümbedek), -( )l (yorul-), -z (topuz), -diz (gündüz), -si (yatsı),

-(e)meç (dönemeç), -mece (bilmece), -şin (gökşin), -er (beşer),

-erek (tutarak), -mik (kesmik), -dem (erdem), -cim (kıvılcım),

-ey (kuzey), -rti (belirti / bellirti), -ı / -u (batı / doğu), -ım (at- / adım ),

-ıcı (kalıcı), -siz (ensiz), (anne-(m)siz), -iz (beniz)

Kimi ekler ad soyundan, kimileri de eylemlerden ad türetmektedir.

Addan ad,

eylemden ad türeten ekler

örneklerde gösterilmiştir.

Kimi yapım ekleri

-ki, -lik, -siz

çekim ekinden sonra gelerek sözcüğe aykırı biçimde ulanmıştır :

yüzdelik,

evdeki,

annemsiz vb.

EYLEM TÜRETEN EKLER

-le (işle), -len (evlen-), -leş (şakalaş-), -el (incel-),

-er (sar(ı)-, sarar-), -ir (delir-), -irge (yadırga),-de (gürülde-),

-kir (sümkür), -ele (tepele-), -se (susa-), -re (kükre-), -e (kana-),

-i (kazı), -(i)k (acık-), -(i)mse (anımsa-), -ır (kaçır-), -dır (kırdır-),

-t (kırdırt-), -ze (benze-), -iş (dönüş-)

Eylem köklerinden sözcük türeten eklerin bazıları ad soylulara da gelmektedir.

Örneğin,

-ge : süpürge, özge; (e)ç : topaç, güleç; -in : kesin, ilkin;

-( )t : geçit, yaşıt...vb.