Doğu Anadolu Tarihi'nden bir kesit, son Tunç Çağı 4

II. ARKEOLOJİK KAZILARA GÖRE DOĞU ANADOLU’DA SON TUNÇ ÇAĞI

B. Van Gölü Havzasının Stratigrafik Verileri

Son Tunç Çağı Van Gölü Havzasında yok gibidir. Sadece Karagündüz de silik olarak vardır. Karagündüz de Kazılan 600 m2 alanda büyük oranda sökülüp kaldırılan Urartu mimari kompleksinin altında MÖ 2. binyıla ait belirgin bir kalıntıya rastlanmamıştır[1].

C. Kuzeydoğu Anadolu Havzasının Stratigrafik Verileri

Kuzeydoğu Anadolu’yu incelerken, yüksek dağları ve vadileri göz önünde bulundurmalıyız. Çünkü bunlar nüfus dağılımına, göç hareketlerine ve ticari faaliyetler etkide bulunmuştur. Transkafkasya’da Anadolu’ya uzanan en en kestirme yol, Aras-Karasu’dan geçerek Ağrı Dağı’ndan sonra Kağızman ilçesi üzerinden Aras çukurluğu boyunca Yiğittaşı yakınlarından bir noktaya ve oradan da bir dağ sırtı üzerinden Erzuruma ve Karasu Nehrini besleyen kaynaklara ulaşır. Deniz yüzeyinden 1700 m. ile 3200 m. arasındaki bir yüksekliğe sahip olan Erzurum Bölgesi 2500 km kare genişliğindeki bir alanı kapsamaktadır.

Bölgesinin en önemli höyükleri Sos Höyük, Karaz[2], Pulur[3] ve Güzelova[4]’dır. Sagona son yaptığı Radyokarbon analizinde Sos höyükte Son Tunç Çağını Belirlemişti. Ama diğer üç höyükte Son Tunç çağı kesin olarak vardır diyemiyoruz.

1. Sos Höyüğü

Erzurum il merkezinin 25 km. kadar kuzeydoğusunda (Harita 3-5) Erzurum Ovası’nda ve Aras’ın kollarından Dere suyunun sağ kıyısı üzerinde, 100 x 125 x 20 m. kadar boyutlarındaki höyüğün deniz seviyesinden yüksekliği 1771 m. dir[5].

En son yapılan incelemelere göre tabakalaşma durumu şöyledir:

SOS I ORTAÇAĞ ( M.S. 1100 – 1300 )

SOS II DEMİR ÇAĞI VE POST ACHAEMENID ( M.Ö. 1000 -200 )

IIc Post-Achaemenid ( M.Ö. 200 - 300 )

IIb Geç Demir Çağı ( M.Ö. 750/800 – 300)

IIa Erken Demir Çağı ( M.Ö. 1000 – 750/800 )

SOS III GEÇ TUNÇ ÇAĞI ( M.Ö. 1500 – 1000 )

SOS IV ORTA TUNÇ ÇAĞI ( M.Ö. 2200 – 1500 )

IVb: Orta Tunç Çağı II ( M.Ö. 2000 – 1500 )

IVa: Orta Tunç Çağı I ( M.Ö. 2200 – 2000 )

SOS Vb-d ERKEN TUNÇ ÇAĞI ( M.Ö. 3500/3300 – 2200)

Vd: Erken Tunç Çağı III ( M.Ö. 2500 – 2200 )

Vc: Erken Tunç Çağı II ( M.Ö. 2800 – 2500 )

Vb: Erken Tunç Çağı I ( M.Ö. 3000 – 2800 )

SOS Va GEÇ KALKOLİTİK ( M.Ö. 3300/3500 – 3000 )

III. SONUÇ

Son Tunç Çağı ile ilgili incelediğim bütün höyüklerde kalın bir yangın tabakasıyla karşılaştım. Bu yangın tabakası MÖ 1200’ler Hitit Devletinin yıkılmasıyla da çakışmaktadır. Bu yangın tabaksı o dönemde Doğu Anadolu’da büyük bir hareketliliğin olduğunu göstermektedir. Bu hareketlilik olasılıkla bir göç olayıdır. Zira MÖ 1350-1300 yıllarına doğru Kuzeybatı İran, Kafkasya’dan Hazar Denizi’nin batı kıyıları boyunca gelen Hint-Avrupalı halkların büyük bir göçüne sahne olmuştur. İran’ın 2. binyılı kültürlerini yıkan bu Göç dalgası Doğu Anadolu’yu da etkilemiş olabilir. Diğer yandan yangın tabakası aynı tarihlerde Anadolu’nun diğer Hitit merkezlerinde de görülüyor. Hatta Toria’yı yıkan yangın tabakası da aynı tarihlere rastlamaktadır.

Son Tunç Çağı’nda Doğu Anadolu’da yerleşik yaşam Orta Tunç Çağı’nın başlarında başlayan kesinti hala devam etmekteydi. Malatya-Elazığ yöresi halkını Hurri kökenli insanların oluşturduğu İşuva Krallığı IV. Tudahaliya (MÖ 1250-1220) döneminde Hitit egemenliğine girmişti. Kuzeydoğu Anadolu da tam bir göçebe aşiret düzeni devam etmekteydi. Yerleşik yaşam yerine insanlar, küçük baş hayvan sürüleriyle yarı göçebe bir yaşam sürdürüyorlardı. Bölge Nari ve Uruatri adını taşıyan birçok kabile arasında paylaşılmıştı.

Korucutepe J, Norşuntepe III, Pirot IV ve İmikuşağı 8. ve 7. yapı katlarında elde edilen veriler, Son Tunç Çağı II döneminde yani Hitit İmparatorluğu Döneminde bölge kültürünün Hititleştiğini göstermektedir. Bu bölgenin çanak çömleğini, gerek teknik gerek biçin açısından Orta ve Güney Anadolu’daki Hitit merkezlerinde bulunan çanak çömlekten ayırmak zordur.

Korucutepe bulleleri ışığında ISUWA diye adlandırılabilecek olan Altınova bölgesinde Son Tunç Çağı’nda ufak bir yerleşme örneğini sunan Tepecik, bir yandan Orta Anadolu’nun büyük Hitit merkezleriyle, bir yandan da Mitanni devletiyle yakın ilişkiler kurmuş olduğu kanısının vermektedir. Tepecik’te ele geçen gerek mühür, gerekse diğer buluntular bu kanıyı destekleyen ögeler olarak sayılabilir.

Son Tunç Çağı 2b1-3 yapı katlarının, kendi içlerindeki yenilenmelerle birlikte Tepecik höyüğünde en iyi korunmuş olduğu kesim burasıdır Ana teras duvarlarının çevrelediği bir alan içinde kalan bu çok odalı yapı kompleksi doğuya doğru uzanmaktadır. Bu yapı kompleksi, Doğu Anadolu Altınova-İsuwa-bölgesinin Son Tunç Çağı ev mimari ve bu ev mimarisinin yerleşme alanı içindeki konumunu göstermesi bakımından ilginçtir. Son Tunç Çağı Batı Anadolu konut mimarisinin çok, Orta Anadolu Hitit mimarisine daha yakın bir planlamaya sahiptir. Burada da Hitit merkezlerinde görüldüğü gibi bir merkez avlu etrafında yerleştirilmiş odalarla karşılaşılmaz. İhtiyaca uygun olarak, ekleme ve bölmelerle oda adedi çoğaltılmıştır. Bu yüzden yapının cephelerinde girinti ve çıkıntılar meydana gelmiştir. Duvarlar birbirlerine dik açı ile kavuştukları gibi, geniş veya dar açılarla da bağlanmıştır Duvar yapı ögeleri olarak temelde taş ve üstünde kerpiç kullanılmıştır. Yapı içi ara bölmelerinde bazen yalnız kerpiç tuğla duvarlarla yapılmıştır.

Norşuntepe de güney yamacındaki Taban döşemeleri incelendiğinde üç defa yenilenmiş olduğu anlaşılıyor. En üst döşemede yangın izleri vardır

[1] Karagündüz höyüğü Van il merkezinin 35 km. kuzeydoğusunda ve yöresel inanışa göre “Van Gölü’nün anası” sayılan 1890 m. rakımlı ve 92 metre kare yüzölçümündeki Erçek Gölü’nün kuzeydoğu kıyısı yakınlarında Karagündüz (Şarakonüs) köyündedir. Saray ve Özalp yöresinden kaynaklanarak sularını batıya doğru Erçek Gölü’ne boşaltan Memedik çayı vadisinin kuzeybatı uç kısmındaki höyük 130x75x10 m. boyutlarındadır. Karagündüz höyüğündeki çalışmalar toplam 750 metre karelik bir alanı kapsar. Kazı çalışmalarında höyüğün kuzey yamaçları boyunca uzanan 7 plan karede yapılmıştır

[2] Karaz 1942-1944 yıları arasında Türk Tarih Kurumu adına Hamit Zübeyr Koşay ve Kemal Turfan tarafından kazılmıştır. Erzurum’un 16 km. kadar kuzeybatısında, Karaz köyünde yeralır (Koşay-Turfan 1959: 349-414). Koşay ve ekibi tarafından, Karaz da bulunan çanak çömlekler stratigrafik özelliklerine göre üç geniş evreye ayrılmıştır. Her üç evreden çıkarılan siyah boya astarlı çanak çömlek Aişar, Alacahöyük ile Ahlatlıbel Tunç Çağı malzemesinin benzeri olduğu söylenerek höyük üçüncü binyıla tarihlendirilmiştir. Fakat son yıllarda yapılan araştırmalar (Güneri 1992: 149-195) Karaz da bulunan Tunç ok uçlarının Orta-Son Tunç çağı tabakalarına ait olduğu ileri sürülmüştür. Çünkü aynı tip ok uçları Transkafkasya’nın bu çağları temsil eden merkezlerinden tanınmaktadır. Erzurum Müzesi’ bulunan “mangal” ya da “altlık” da farklı biçimine karşın, Azerbaycan’ın Son Tunç (ve Erken Demir) buluntuları arasında tanıtılmaktadır.

[3] Pulur Erzurum’un 20 km. güney batısında Pulur köyünün hemen yanında yeralır, Mimari açıdan mantıklı bir plan oluşturulamamıştır. Mezarlar da bulunan kalın astarlı, dar dipli ve şişkin karınlı çömlekler Azerbaycan’ın Son Tunç (ve Erken Demir) Çağına benzerlik göstermektedir. Mezarlarda bulunan mızrak uçları ve kabzalı tunç hançerler Azerbaycan da bulunan Son Tunç ve Erken Demir Çağı buluntularıyla benzerlik göstermektedir. III numaralı mezarda bulunan tunç bilezikler tarihlendirmede yardımcı olmuştur. Yine benzerleri Azerbaycan da bulunan, 5-10 mm çapındaki boncuklar Son Tunç (ve Erken Demir) Çağına tarihlendirilmektedir.

[4] Güzelova Erzurum’un 15 km. kuzeydoğusunda, Dumlu bucağında, Fırat Irmağı’nın kollarından Karasu’nun güneyini sınırladığı Güzelova köyünde yeralır. Ankara Etnografya Müzesi müdürü H. Z. Koşay ve Ankara Üniversitesinden Hermann Vary tarfından Erzurum Ovası’nda yapılan araştırmalarda bulunmuş ve 1960-1961’de kazılmıştır.

[5] Höyükteki ilk kazı 1987 yılında Atatürk Üniversitesi tarafından yapılmıştır. 1994 yılında Antoni Sagona başkanlığındaki bir ekip tarafından yeniden kazılmaya başlanmıştır.

Son....