Enflasyonda Jet(tepki) Teorisi

E. ENFLASYONUN ARZ YÖNÜ VE BİR TEORİ DENEMESİ: ENFLASYONDA JET (TEPKİ)  TEORİSİ

            Enflasyonun arz yönü çoğu defa talep yönünden daha az önemsenmiş, daha az tartışmalara konu olmuştur. Fiyatlar genel düzeyinde yükselme deyince ilk alan talep artışları olmuş, enflasyonla mücadele yöntemleri daha çok bu alanda yoğunlaşmıştır. Gerçekten de para ve maliye politikaları ayrıntılı olarak incelenirse karşımıza bu olgu çıkar. Galiba bunun nedeni işin arz tarafına talep tarafı kadar kolay müdahale edilmeyişidir.  Arz yönü deyince mal ve hizmet üretimi akla geldiğine göre bunları arttırarak talebi dengelemek ve enflasyonu bu şekilde kontrol altına almak çok kolay değildir. Bir defa, üretimi kısa vadede arttıramayız. İkincisi salt bu artış bile getireceği talep baskısıyla fiyat artışlarını hızlandırabilir.

            Aynı şekilde yüksek enflasyonun gemi azıya alıp, dörtnala gittiği, hiperenflasyona dönüşme eğilimi gösterdiği gösterdiği dönemlerde eğer buna toplam arz veya başka bir deyişle mal ve hizmet üretiminde net düşüşler meydana gelirse, durumun daha da ağırlaşmasını tetikler. Bu dönemlerde gerek imalat sanayi ve gerekse tarım ve hatta hizmet üretiminde hızlı düşüşler meydana geldiğinde, yüksek fiyat artışlarıyla cari fiyatlarla Gayri Safi Yurt İçi Hasıla (GSYİH) büyük oranda artmış gözükür.

            Gerçekten de 1994 yılında yaşamış olduğumuz hiperenflasyondaki yıllık artış % 125,49 olarak gerçekleşmişti, bu durumu çok yakından görebiliriz. Halbuki 1993 yılı enflasyon oranı 57,14’tü. 1994 yılında ülkedeki sinai mal üretiminin hemen tamamının yapıldığı imalat sanayinde ise sanayi indeksi bir önceki yıla göre aylar itibariyle şöyle gerçekleşmişti:

Ocak: 9, Şubat -5,1, Mart: -0,3, Nisan: -13,6, Mayıs: -20,4, Haziran: -12,6 ,  Temmuz: -19,9, Ağustos: -1,6,  Eylül: -9,3, Ekim: -8,2, Kasım: -4,4  ve Aralık: -14,0                      

Görüldüğü gibi imalat sanayinde 1993’  e göre dramatik düşüşler yaşanmıştır. Bu durum özellikle mayıs-temmuz ayları arasında doruğa çıkmıştır. Tüm bu gelişmeler GSYİH’da yansımış, cari fiyatlarla yurt içi gelir 1993’te 1997,3 trilyon liradan 3887,9 triyon liraya çıkmıştır. Halbuki fiyat artışlarından arındırılmış (1987 sabit fiyatlarıyla) büyüme hızı % -6,1 olup, eksi büyüme meydana gelmiştir.

            Ekomomik yapıda tüm bu olup bitenler tam da fizik biliminde Jet ya da Tepki Prensibi dediğimiz şekilde gerçekleşmiştir. Bu prensibi çok basit olarak balon deneyiyle açıklayabiliriz:                                                

          Şişirilip ağzından sıkıca  tutulan veya bir iple bağlanan lastik bir balon eğer serbest bırakılırsa ağzından hızla boşalan havanın itmesiyle hızla ileriye doğru hareket eder. Farzımuhal balonun içindeki hava devamlı yenilenseydi balonun hareketi sonsuza dek sürerdi.

Günümüzde jet motorları bu prensibe göre çalışır. Motorun girişindeki büyük fan dışarıdaki havayı emerek motorun yanma odasına iter. Burada jet yakıtı ile karışarak sıcaklığı ve tepkisi büyük çapta artmış olarak motorun egzosundan dışarı fışkırır. İşte bu güçtür ki dev gövdeli uçakları kanatların yardımıyla havaya kaldırır ve baş döndürücü bir hızla ileri iter.

                                        ( Resim:1)

         Tekrar balon deneyine dönecek olursak, ekonomik yapıyı şişirilmiş bir balon gibi farz edersek tıpkı balonun ağzından dışarıya fırlayan hava gibi büyük ölçüde düşen mal ve hizmet üretimi;mevcut yüksek enflasyonu kamçılayarak ekonomik yapıyı ileri iter.                   

            Başka bir deyişle cari fiyatlarla GSYİH’yı şişirerek büyük ölçüde artmış gösterir. Nitekim yukarıda zikrettiğimiz gibi 1994 yılında başta imalat sanayi olmak üzere mal ve hizmet üretiminde meydana gelen hızlı düşüşler GSYİH’yı 1997,3 trilyon liradan 3887,9 trilyon liraya yükselmiştir.

            Keza 2001 yılında meydana gelen ekonomik krizde de imalat sanayinde aylar itibariyle meydana gelen dramatik düşüşler (Tablo:2)  fiyat artışlarını TÜFE olarak % 68,3 ve TEFE olarak da % 88,56’ya yükseltmiştir. Halbuki bu oranlar kriz öncesi (2000 yılı) sırasıyla % 48 ve % 52’idi.

            2001 yılında aylar itibariyle imalat sanayi indeksi: Ocak: 9,0, Şubat: -3,5, Mart: -6,0, Nisan: -12,7, Haziran: -13,3, Temmuz: -11,9, Ağustos: -11,3, Eylül: -8,7, Ekim: -13,6, Kasım: - 15,2 ve Aralık: - 9,1        

Görüleceği üzere  2001'de ekonominin amiral gemisi imalat sanayinde meydana gelen hızlı üretim düşmelerine bağlı olarak “Ekonomi Balonu” bir önceki yıla göre % 86,56 ileri fırlamıştır.

            İşte tüm bu incelemelerden yapacağımız çıkarım şudur: Yüksek enflasyon dönemlerinde talebin daraltılması için başvurulan para ve maliye politikaları yanında özellikle imalat sanayiinde hızlı düşüşler yaşanmamasına da azami önem verilmelidir.

            Aksi halde yüksek enflasyon kaçınılmaz bir şekilde hiperenflasyona dönüşebilir. 1994 ve 2001 yıllarında yaşananlar tam da budur.

             F. SONUÇ:

 21.Yüzyılın yaşanacak ilerdeki on yıllarında baş döndürücü bir gelişme kaydedilecek teknolojinin; ekonominin bütünü ve arada enflasyon kavramı üzerindeki fenomen yansımaları iktisat kitaplarına henüz çok fazla girmedi. Belki de şimdi çok tanıdık gelen ekonominin bu önemli  “Ateşli hastalığının“ alacağı yeni şekiller üzerinde reçeteler yazılması tercih edilecek. Ancak şimdilik biraz karanlık olan bu konuya az da olsa, ışık böceği misali küçük küçük ışıklar tutarak hazırlıklı olmalıyız.

Öte yandan enflasyon denen bu olguyla daha iyi mücadele edebilmek için, pozitif bilimlerle bağlantı kurup yeni teoriler üretmek de ilginç olacaktır. Çalışmamızda açıklanan teori bu amaca yöneliktir.

 KAYNAKLAR:

           (1)- Daniel Conaghan- Dan Smith, Para Kitabı, NTV Yayınları, İstanbul 2014

           ( 2)- Mahfi Eğilmez, Kolay Ekonomi, Remzi Kitabevi, İstanbul 2014

            (3)- Mahfi Eğilmez, A.g.e.

             (4) - Prof.Dr. İlker Parasız, Kriz Ekonomisi, NTV Yayınları, İstanbul 2014