Eylemlerde kip - 4

EKEYLEM

 “İmek” ekeylemi, Eski Türkçede “ermek” yardımcı eyleminin “er- / i- ” biçimine  dönüşmesiyle oluşmuştur.Ekeylem, ad, adsoylu sözcüklerin sonlarına gelerek onların yüklem olmasını sağlar. “-im, -sin,  -iz, -siniz, -dir, -ler”

Örneğin,

Belirli Geçmiş Zaman

Hava güzel-i-di. (-i : ekeylem)

Ben öğretmenim. (-im : ekeylem).

Sen gençsin. (-sin :  ekeylem)

Hepimiz insanız.(-ız : ekeylem)

Arkadaşsınız.(-sınız : ekeylem)

Onlar bahçededirler.  (-dir: ekeylem)

Belirsiz Geçmiş Zaman

Çok sevimli-i-miş

Geniş Zaman

“-dir” ekeylemin geniş zamanı, 3. kişi belirsiz geçmiş zaman, gelecek zaman, gereklilik kiplerine getirilirse kesinlik; şimdiki zaman kipine getirilirse olasılık anlamı katar.

Örnekler

Toplantı  ertelenmiştir. (kesinlik)

Yarın gelecektir. (kesinlik)

Yarın gelmelidir. (kesinlik)

Şimdi üşüyordur. (olasılık)

Annemi evde bekliyordur. (olasılık)

Koşul

Toprak eğer uğrunda ölen var-i-se vatandır.

 Mithat Cemal Kutay

Ekeylem yalın zamanlı eylemleri bileşik zamanlı yapar.

Örneğin,

Onu her yerde arı(a)- yor- i-di(-du) : öyküleme

Aç açına yatıl-ır- mı -i-miş :  söylenti

Ağla-r-i-se (ağla-r-sa) : koşul

Ekeylemin çekimi konusunda dilciler arasında görüş birliği yoktur. Ekeylemin şimdiki zamanı yoktur diyenler* , ekeylemin şimdiki zamanının geniş zaman görünümünde olduğunu söyleyen**, ekeylemin geniş zaman çekimi olduğunu gösteren savlar bulunmaktadır.***

* Tahir Nejat Gencan, Dilbilgisi, TDK Yayınları

     Tahsin Banguoğlu, Türkçenin Grameri, 1974

** Rasim Şimşek, Türk Dili 1, Şimşek Yayınları,1994 

*** Dr. Cengiz Büker, Türk Dili Dergisi, Temmuz-Ağustos 1990, s. 11-13

Ekeylemin çekiminde ekeylemin yalın çekiminde dört kipi, bileşik çekimnde iki kipi  bulunmaktadır.

-Yalın Kipler

1.Belirli Geçmiş Zaman Kipi

2.Belirsiz Geçmiş Zaman Kipi

3.Geniş Zaman Kipi / Şimdiki Zaman Kipi

4.Koşul Kipi

-Bileşik Kipler

1.Belirli Geçmiş Zamanın Koşulu

2.Geçmiş Zaman Koşulu

-YALIN KİPLER

Ekeylemin tek zamanlı çekimi yalın kip olarak adlandırılır. Yalın kiplerin dört tür çekimini görelim.

-. BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ

Ad, ad soylu sözcüklere ünlü uyumlarına ve ünsüz benzeşmesine göre “ idi” ekeylemi ya da “-di / - ydi” eki getirilerek yapılır.

Örneğin,

 güzel-idi-m (güzel-di-m) / güzel-idi-n (güzel-di-n) / güzel-idi (güzel-di)

güzel-idi-k (güzel-di-k) / güzel-idi-niz ( güzel-di-niz) / güzel-idi-ler (güzel-di-ler)

Ekeylemin  Çekimi 

i-di-m / i-di-n / i-di / i-di-k / i-di-niz / i-di-ler

Ekeyleme “i-”, belirli geçmiş zaman eki “-di” eklenmiştir. Bu çekim ekeylem düşürülerek de yapılabilir. Ad, adsoylu sözcük ünlü ile bitiyorsa ekeylem yerine “y” koruyucu ünsüzü gelir.

Örneğin,

-di-m / -di-n / -di / -di-k  / -di-niz / -di-ler

 akıllı-y-dı –m / akıl-y-dı-n / akıllı-y-dı

akıllı-y-dı-k / akıllı-y-dı-nız /akıllı-y-dı-lar

Ekeylemin bu çekimi 2.tür kişi ekleriile yapılmaktadır.

“ -m, -n, -k, -iniz, -ler  ”

Soru eki “mi” adsoylu sözcükle ekeylem arasına girer.

Örneğin, güzel-mi- y-di ?

 -. BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ

 Ad, ad soylu sözcüklere ünlü uyumlarına göre “imiş” ekeylemii ya da “-miş/ -ymiş ” eki getirilerek yapılır.

Örneğin,

Güzel-i-miş-im (güzel-miş-im) / güzel-i-miş-sin(güzel-miş-sin) /  güzel-i-miş(güzel-miş)

güzel-i-miş-iz (güzel-miş-iz) / güzel-i-miş-siniz (güzel-miş-siniz) / güzel-i-miş-ler (güzel-miş-ler)

Ekeylemin Çekimi

i-miş-im / i-miş-sin / i-miş 

i-miş-iz / i-miş-siniz / i-miş-ler

Ekeyleme belirsiz geçmiş zaman eki “-miş” eklenmiştir. Bu çekim ekeylem düşürülerek de yapılabilir. Ad, adsoylu sözcük ünlü ile bitiyorsa ekeylem yerine “y” koruyucu ünsüzü gelir.

Örneğin,

İyi-y- miş-im / iyi-y-miş-sin / iyi-y-miş

İyi-y-miş-iz / iyi- y-miş-siniz / iyi-y-miş-ler

Ekeylemin bu çekimi 1. tür kişi ekleriile yapılır.

“ -im, -sin, -iz, -siniz, -ler ”

 Soru eki bu çekimde de ad, ad soylu sözcükten sonra gelir

Örneğin, iyi-mi-y-miş?         

  -. GENİŞ ZAMAN KİPİ

 Ekeylemin bu kipi tartışmalı olmakla birlikte “geniş zaman / şimdiki zaman” tartışmasında geniş zaman biçimi ağırlık kazanmaktadır.

Geniş zaman kipi 1.tür kişi ekleriyle kurulmaktadır. “-im, -sin, -iz, -siniz, -ler” Ancak üçüncü kişilerde “-dir” eki kullanılmaktadır. Bu ek Eski Türkçede “turmak / durmak “ eyleminin “ –dir  ” biçimine girerek ekleşmesi sonucu oluşmuştur. Buna bildirme eki ya da koşaç denir. (tur-/ dur- / -dir) koşaç çoğu kez kullanılmaz.

Örneğin,

öğretmen-im / öğretmen-sin / öğretmen (-dir) 

öğretmen-iz / öğretmen-siniz / öğretmen-dir-ler

 “-dir  ” eki bildirme kiplerinden belirsiz geçmiş zaman, şimdiki zaman, gelecek zaman; dilek kiplerinden gereklilik kipi ile kullanılır. Bu kullanımlarda değişik anlam ayırtıları ortaya çıkar.

Örneğin,

Sinemaya gitmiştir. (olasılık)

Konuşmayın, tartışma bitmiştir. (kesinlik)

Şimdi bizi bekliyordur. (sürerlik, olasılık)

Artık beni dinlemelidir(kesinlik)

“-dir ” eki çıkma eki  “den”  almış yüklemlere geldiğinde eylemin nedenini bildirir.

Örneğin,

Başının ağrısı dişindendir. 

Bitkinliğin uykusuzluktandır.

Ekeylemin geniş zamanı Azeri diyeleğinde  “-em, -ik, -sen, -siz ” olarak kullanılır.

Örneğin,

Aman avcı vurma meni

Men bu dağın meralıyam

Yaralıyam men yazığam

Öğretmen-em (-im) / öğretmen-sen (-sin)  / öğretmen- ik (-iz)  Öğretmen-siz (-siniz)

Ekeylemin geniş zaman kipinde soru eki adsoylu sözcükten sonra gelir.

Örneğin,

Öğretmen- mi-y-im

-. KOŞUL KİPİ

 Ad, ad soylu sözcüklere ekeylemin “ise” koşul çekimi ya da büyük ünlü uyumuna göre “-se /-yse” eki getirilerek koşul kipi yapılır. Bu kipin yapımında 2. tür kişi ekleri kullanılır.

Örneğin,

genç-ise- m (genç-se-m) / genç-ise-n (genç-se-n) genç-ise (genç-se)

genç-ise-k (genç-se-k) / genç-ise-niz (genç-se-niz) / genç-ise-ler (genç-se-ler)

Bu çekimde soru eki “mi” sona gelir.

genç-se- mi? öğrenci-yse-mi ? güzel-se-mi

 Ekeylem “ ise ”, koşulluk anlamından sıyrılıp sözcükleri karşıtlık anlamıyla bağlayarak  bağlaç görevi yapabilir.

Örneğin,

Kişi çocukken ne ise büyüdüğünde de aynıdır.

Onlar eve girdi bizse geri döndük

Su soğuk, çaysasıcak içilir.

“Çıkmaktan”, “-den” eki almış adeylem, ekeylemin koşul kipini alınca yan tümce kurar. Bundan sonra gelen temel tümce karşıt anlamlı olur.

Örneğin,

Sokağa çıkmaktansa oturup çalışmalı.

Ekeylemin olumsuzu “değil” ilgeciyle yapılır.

Örneğin,

Öğretmen değilim. (ad, değil ilgeci, ekeylem)

 Ekeylemin gelecek zaman çekimi yoktur. Bunun için “olmak” yardımcı eyleminden yararlanılır.

 Örneğin,

Bu senin son yapıtın olacak

                            yapıtındır

 -  BİLEŞİK KİPLER

 Ekeylemin bileşik çekimi, bildirme kiplerinden belirli geçmiş zaman ile belirsiz geçmiş zaman kipinin koşul biçimlerinde görülmektedir.

-. BELİRLİ GEÇMİŞ ZAMAN KOŞULU

Ekeylemin yalın çekimi olan belirli geçmiş zamana “-yse” eki getirilerek yapılır.

Örneğin,

i-di-yse-m (-di-yse-m) / i-di-yse-n (-di-yse-n) / i-di-yse

i-di-yse-k (-di-yse-k) /i-di-yse-niz (-di-yse-niz) i-di-yse-ler (-di-yse-ler)

 -. BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMANIN KOŞULU

 Ekeylemin yalın çekimi olan belirsiz geçmiş zamna “-se” eki getirilerek yapılır.

Örneğin,

i-miş-se-m (-miş-se-m) / i-miş-se-n (-miş-se-n) / i-miş-se (-miş-se)

i-miş-se-k (-miş-se-k) / i-miş-se-niz (-miş-se-niz) / i-miş-se-ler (-miş-se-ler)