Eylemlerde kip

Eylemler tümce kurarken çekimlenmemiş durumdan (mastar) çıkarak zaman, kişi ve anlam özellikleri ekleriyle çekimlenir; bir biçim alır. Eylemin aldığı bu biçimi “eylemlerde kip” başlığı altında göreceğiz.

 Ali camı kırdı.

Çocuk uyuyor.

Yapraklar sarardı.

Yukarıdaki örneklerde “kır-, uyu-, sarar-“ sözcükleriyle nesnelerin “kılış, oluş, durum”u anlatılmaktadır.“Kılış”, nesneyi etkileyen; “oluş”, gerçekleşmesinde öznenin etkisi olmayan; “durum”, öznenin bir durumunun sürekliliği anlamındadır.

Örnekler

Kılış: kır-, sev-, çiz- vb.  Oluş:büyü-, sol-, sarar- vb. Durum: otur-, yat-, dur- vb.

Eylem, anlatmak istediğini bir zamana bağlı ya da zamana bağlanmaksızın yapar. Eylemin girdiği bu anlatım biçimine kip denir. Başka bir söyleyişle eylem kipi, eylemin çekimlenmiş biçimidir.

Eylemler çekimlenirken üç tür kişi eki alır:

                     1.Tür              2.Tür              3.Tür

 ben                 -im                  -m                   -

 sen                  -sin                  -n                    -

 o                      -                      -                      -sin

 biz                   -iz/-lim            -k                    -

siz                   -siniz               -niz                 -in/-iniz 

onlar               -ler                  -ler                  -sinler

 Bu ekler, kişi adıllarının zaman içinde değişik ekleşmesi sonucu oluşmuşlardır. 1.tür kişi eklerinden 1.çoğul kişi eki istek kipi çekiminde “-lim” olur. Örneğin, “gid-e-lim”, Bu ek Anadolu ağzında “gid-e-k”  biçimine girer. Ek “-lim”, “-k” ekiyle anlatılır.

Eylem kipleri tek ya da iki zamanlı olmasına göre iki biçimde adlandırılır.

1.Yalın Kipler

2.Bileşik Kipler

   - YALIN KİPLER

 Bu kipler tek kip eki alarak çekimlendiği için yalın çekimli kiplerdir.Yalın çekimli kipler zaman kavramı bildirip bildirmemesine göre de ikiye ayrılır:

1. Bildirme Kipler 

2. Dilek Kipleri

-. BİLDİRME KİPLERİ (Haber Kipleri)

 Bildirme kipleri bir zaman içinde yapılan eylemleri bildiren kiplerdir. Bildirme kipleri beşe ayrılır

1. Şimdiki Zaman Kipi

2.  Gelecek Zaman Kipi

3.  Belirli Geçmiş Zaman Kipi

4.  Belirsiz Geçmiş Zaman Kipi

5.  Geniş Zaman Kipi

 -.. ŞİMDİKİ ZAMAN KİPİ

 “-(i)yor” ekiyle çekimlenen eylemler şimdiki zaman kipi olarak adlandırılır. Eylem tabanlarına “-(i)yor” eki getirilerek yapılan şimdiki zaman kipinde geniş düz ünlüler “a , e” darlaşır “ı, i ” olur. Örneğin, dinle –yor : dinliyor; ağla-yor : ağlıyor  vb.

“-(i)yor” ekinin başındaki “i” yardımcı sesi ünlü uyumlarına uyarak dört biçime girer :Örneğin, sev-i-yor, bağır-ı-yor, sor-u-yor, ört-ü-yor”  “i” yardımcı sesi “i, ı, u, ü” biçimlerine dönüşüyor.

“-(i)yor”  eki ünlü uyumlarına uymaz.(Ünlü uyumları bölümüne bakınız.)

  Şimdiki zaman kipi 1. tür kişi ekleriyle çekimlenir.

  Olumlu:

 bil-(i)yor-um / bil-(i)yor-sun / bil-(i)yor

 bil-(i)yor-uz / bil-(i)yor-sunuz / bil-(i)yor-lar

  Olumsuz :

 Bil-me-(i)yor-um : bil-mi-yor-um / bil- mi-yor-sun / bil-mi-yor

                                   bil-mi-yor-uz /  bil-mi-yor-sunuz / bil-mi-yor-lar

Olumsuzluk eki “-me” darlaşarak “-mi” biçimine girmiş. Bu biçim değiştirme  “-mı, -mu, -mü” olarak başka örneklerde görülür. Örneğin, gör-mü-yor-um, var-mı-yor, oku-mu-yor-lar vb.

Soru :

 bil- (i)yor-mu-y-um / bil- (i)yor-mu-sun / bil-(i)yor-mu

  bil-(i)yor-mu-y-uz / bil-(i)yor-mu-sunuz / bil-(i)yor-lar-mı

 Soru eki “-mi” birinci ikinci kişilerde kişi ekinden önce gelir. Üçüncü kişilerdeyse soru eki sondadır. Şimdiki zaman kipinde eylemin gerçekleşmesi ile anlatılması aynı zamanda oluyor.Şimdiki zaman kipi anlamca gelecek ve geniş zaman kipine kayar.

 Örneğin,

 Sınav sonuçları açıklanıyor.

                             açıklanacak

 Her yıl dereceye giriyor.

                                 girer

 -.. GELECEK ZAMAN KİPİ

 Eylem tabanlarına  “-ecek ” eki büyük ünlü uyumuna uyarak ulanır. Ünlü ile biten tabanlara “y” kaynaştırma harfi gelir.

Örneğin,

çalış-acak , büyü-y-ecek vb.

Gelecek zaman kipinin Eski Türkçede “-gey”, “-teci” ekleriyle karşılandığı aşağıdaki örneklerde görülmektedir.

Örneğin, 

Bilgisiz ne bil gey bilig kıymeti.

                                   Kutadgu Bilig

Sonraki yüzyıllarda Batı Türkçesinde “-iser” , “-esi” ekleri “-ecek” ekini karşılıyordu.

Örneğin,

Dilsizler haberini kulaksız dinleyesi

                                             Yunus Emre

 Can alıcı hot geliser emâmeti ve deyiser

                                                Yunus Emre

 Gelecek zaman kipinde 1. tür kişi ekleri kullanılır.

 Olumlu

 gör-eceğ-im / gör-ecek-sin / gör-ecek

gör- eceğ-iz / gör-ecek-siniz / gör-ecek-ler

 Olumsuz

Olumsuzluk eki “-me” eylem tabanına zaman ve kişi ekinden önce ulanır.

gör-me-y-eceğ-im / gör-me-y-ecek-sin / gör-me-y-ecek

gör-me-y-eceğ-iz / gör-me-y-ecek-siniz / gör-me-y-ecek-ler

Soru

Şimdiki zaman kipinde olduğu gibi soru eki, birinci ve ikinci kişilerde önce, üçüncü kişilerdeyse kişi eklerinden sonra gelir.

Örneğin, 

gör--ecek-mi- y-im / gör-ecek-mi-sin / gör-ecek-mi

gör-ecek-mi-y-iz / gör-ecek-mi-siniz / gör-ecek-ler-mi

 Gelecek zaman kipinde anlatım önce, eylem sonra; yani gelecekte gerçekleşir.

Gelecek zaman kipi gereklilik ve buyuru kiplerine kayabilir.

 Örneğin, Dün sizi soran Onur olacak. (olmalı) Durum ve koşullarını düşünmeyeceksin! (düşünme)

  -.. BELİRSİZ GEÇMİŞ ZAMAN KİPİ

 Eylem tabanlarına ünlü uyumlarına göre “-miş” eki getirilerek yapılır. Örneğin, “sev-miş, ağla-mış, oku-muş, yürü-müş” vb.

Eylemin geçmişte yapıldığını duyulan, edinilen bilgiye dayanarak anlatır. Bu eylemde kesinlikten uzak, belirsiz biçimde anlatım vardır.

Belirsiz geçmiş zaman kipi 1. tür kişi eklerini alarak çekimlenir.

Örneğin,

Olumlu

Öğren-miş-im / öğren-miş-sin / öğren-miş

Öğren-miş-iz / öğren-miş-siniz / öğren-miş-ler

Azeri diyeleğinde:

Öğren-miş-em / öğren-miş-sen / öğren-miş

Öğren-miş-ik / öğren-miş-iz (öğren-miş- siniz) / öğren-miş-ler

Azeri diyeleğinde birinci çoğul kişi eki “-iz” yerine “-ik” gelmektedir. Bir de, “-im” ekindeki dar ses olan “-i” genişleyerek “-e” olmaktadır.

Belirsiz geçmiş zaman kipi eki “-miş”, “-dir” ekeylemle birlikte kullanıldığında kipe kesinlik ya da olasılık anlamı katar.

Örneğin,

Yorgun olduğuna göre erken uyumuştur. (olasılık)

Konu kapanmıştır, gidebilirsiniz. (kesinlik)

Olumsuz

Öğren-me-miş-im / öğren-me-miş-sin / öğren-me-miş

Öğren-me-miş-iz / öğren-me-miş-siniz / öğren-me-miş-ler

Olumsuzluk eki eylem tabanına kip ve kişi ekinden önce ulanmaktadır. 

Soru

Öğren-miş-mi-y-im / öğren-miş-mi-sin / öğren-miş-mi

Öğren-miş-mi-y-iz / öğren-miş-mi-siniz / öğren-miş-ler-mi

 Soru eki “-mi” birinci, ikinci kişilerde kişi eklerinden önce, üçüncü kişilerde de sonda yer alır.

Belirsiz geçmiş zaman kipinde başka anlam özellikleri de görülür :

. Şakaklarıma kar yağmış

Yaşananları, olayları, olguları ayırt ediyor.

. Seni görmeyeli çok güzelleşmişsin.

   Şaşkınlık anlatıyor.

. Tazı olalı iyi ki bir av yakalamışsın.

Yapılan işi küçümsüyor, işe önem vermiyor.

Belirsiz geçmiş zaman kipi, belirli geçmiş zaman kipine kayabilir :

. Coşmuşum, sevmişim yalnız. (Coştum, sevdim yalnız.)

 -.. GENİŞ ZAMAN KİPİ

 Eylem tabanlarına ünlü uyumlarına göre “- ( ) r ” eki getirilerek yapılır.

Örneğin,

atla-r, iste-r, sev-er, yırt-ar, kal-ır, gid(t)-er, yüz-er vb.

Geniş zaman kipi “- ( ) r ”  eylem tabanlarına “-r, -er, -ir, -ır, -ur, -ür ” biçimlerinde ulanmaktadır

Geniş zaman kipinin olumsuzu “-me” olumsuzluk ekine getirilen “z” ünsüzüyle yapılır."-mez" Ancak, birinci tekil ve çoğul kişi çekimlerinde olumsuzluk eki “-me ” dir. Yani birinci kişilerde “z” ünsüzü düşmektedir.

Örneğin, 

ye-r-im / ye-me-m: 1. tekil kişi

 ye-r-iz / ye-me-y-iz : 1. çoğul kişi 

Olumsuz çekimin birinci kişilerinde kip eki düşer.

 ye-me-m / ye-mez-sin / ye-mez

ye-mez-siniz / ye-me-y-iz / ye-mez-ler

 Geniş zaman kip eki “-r  ”, 2. , 3. kişilerin tekil ve çoğullarının olumsuzunda “-z” ye dönüşmektedir.

Geniş zaman kipi üç ana zamanı da anlatmaktadır. Çekimlerinde 1. tür kişi ekleri kullanılmaktadır.

olumlu

gez-er-im / gez-er-sin / gez-er

gez-er-iz / gez-er-siniz / gez-er-ler

olumsuz

gez-me-m / gez-mez-sin / gez-mez

gez-me-y-iz / gez-mez-siniz / gez-mez-ler

Soru eki birinci ve ikinci kişilerde kişi eklerinden önce, üçüncü kişilerdeyse sonda yer alır. 

Örneğin,

gez-er-mi-y-im / gez-er-mi-sin /  gez-er-mi

gez-er-mi-y-iz / gez-er-mi-siniz / gez-er-ler- mi

Geniş zaman kipi şimdiki zaman, gelecek zaman, belirsiz geçmiş zaman ve buyuru kipleri yerine kullanılabilir.

Örneğin

Türk ulusu görmez mi, duymaz mı yapılanları.

görmez / görüyor ; duymaz / duyuyor

 Kızım okur bana bakar.

 okur / okuyacak ; bakar / bakacak

 Neyin varsa erkenden toplayıp gidersin.

 gidersin / git

  Keloğlan bir gün padişahın huzuruna çıkar.

 çıkar / çıkmış

Geniş zaman kipi Azeri diyeleğinde şöyle çekimlenir :

olumlu

al-ar-am / al-ar-san / al-ar

al-ar-ık / al-ar-sız / al-ar-lar

olumsuz

al-ma-r-am / al-maz-san / al-maz

 al-ma-r-ık / al-maz-sız/ al-maz-lar