Eylemlerin yapısı

EYLEMLERİN YAPISI

Eylemleri yapısal özelliklerine göre incelediğimizde, eylemler sözcüklerin genel ayırımına uyarak üçe ayrılır.

1. Yalın Eylemler

2. Türemiş Eylemler

3. Bileşik Eylemler 

- YALIN EYLEMLER

Yapım eki almamış, birleşme yolyla kurulmamış eylemlerdir. Örneğin, aç-, kaç-, uy-, dök-, bul- vb.

Yalın eylemlerin çoğu bir heceli olmakla birlikte çok heceli yalın eylemler de vardır. Örneğin, uyu-, konuş-, ayır- vb.

Çekim eki, kip, kişi ekleri alan eylemler yalın eylemlerdir. Örneğin, yaptım, görmüşsünüz, oynayın vb.

- TÜREMİŞ EYLEMLER

 Ad ya da eylem köklerine yapım eki getirilerek yapılan eylemlere türemiş eylem denir. Örneğin, iyi-leş-, çoğ-al-, yaş-a-, az-ımsa-, gül-ümse-, an-ıl-, sav-uş-, al-dır- vb.

“Sözcüklerin Yapısal Özellikleri” konusunu işlerken “Türemiş Sözcükler” başlığı altında ekler üzerinde durulmuştu. “Yapım Ekleri” başlığında eylem türeten eklere değinilmişti.

Türkçede eylem türeten ekler,  ad ya da eylem kök ve gövdelerine gelmektedir.

-. Addan Eylem Türetme

Addan eylem türeten ekler, ad köklerine; ad ya da eylemden türeme ad gövdelerine gelmektedir.

Örneğin,

yaş-a-mak           : ad kökünden eylem 

gün-eş-len-mek  : addan türeme ad gövdesinden eylem

kes-kin-leş-mek : eylemden türeme ad gövdesinden eylem

Addan Eylem Türeten Başlıca Ekler :

 -le                   :   baş-la- , söz-le-/ söy-le-, z/y

 -len                :  serin-len           

-leş                 :   evcil-leş- 

-(e)l                 :   küçü-l

-ir                     :   deli-r

- er                   :   sar (ı) -ar-/ sar-ar- ,  ( sarı )

-de                   :   al-da-

 -kir                  :   fış-kır-

  -e                   :   benz-e- ,  ( ben /  beniz )

 -ik                    :   ac-ık-

- (i)mse           :    ben-imse-

 -se                   :    garip-se-

-. Eylemden Eylem Türetme

 Eylemden eylem türeten ekler, eylem köküne; eylemden ya da addan türeme eylem gövdesine gelmektedir.

Örneğin,

iç-ir-         : eylem kökünden eylem

yetiş-tir-   : eylemden türeme eylem gövdesinden eylem

yaşa-t-     : addan türeme eylem gövdesinden eylem

Eylemden Eylem Türeten Ekler

 - der                : göz-ter-  ( göster- )

 -dir                  : kan-dır-                                                        

(-e,-i)kle          : say-ıkla- , dürt-ükle-, dur-akla- , it-ekle-

-ele                  : kov-ala-

-(i)ş                 : vur-uş-

-(i)ştir             : ara-ştır-

--il                   : soy-ul-

 -in                   : sev-in-

-(i)t                  : kırdır-t-

-(e, i)r             : aş-ır-, taş-ır- ,  çık-ar-,  kop-ar-

- BİLEŞİK EYLEMLER

Birden çok sözcüğün tek bir kavramı anlatmak için birleşip kaynaşarak oluşturduğu eylemelere bileşik eylem denir.

Örneğin,

görebil-, alıver-, uyuyakal-, kırılayaz-, göresi gel-, yapacağı tut-, duymazlıktan gel-, gitmez ol-, yapmış ol-, soracak ol-, yardım et-, mutlu ol-, seyreyle-, yetkili kıl-, varsay-, gözden düş-, ağzını ara-, ipe un ser-  vb.

Bileşik eylemler üçe ayrılır :

1. Kurallı Bileşik Eylemler

2. Yardımcı Eylemlerle Yapılan Bileşik Eylemler

3. Anlamca Kaynaşmış Eylemler

-. KURALLI BİLEŞİK EYLEMLER

İki eylemin anlam ve biçimce birleşmesi sonucu oluşmuş eylemlerdir. Bu birleşme iki eylem arasına “-a, -e, -ı, -i, -u, -ü ”  ulaç eklerinden biri, ortaç eklerinden “-esi ”, gelecek zamanlı     “-eceği ”, geniş zamanlı  “-r, -mez ” ortaç türeten ekleri getirilerek yapılır. Örneğin, gel-e-bil-, öl-esi, gör-ecek (göz), koş-ar (adım)

Ulaç eklerinden birinin gelmesi sonucu oluşan bileşik eylemlerde ikincisi gerçek anlamını yitirir. Anlamını yitiren ikinci eylemler süreklidir, değişmez. Birinci eylemler değişkendir ve temel eylemlerdir. Gerçek anlamını yitiren ikinci eyleme betimleme eylemi denir.

Eylemin kazandığı “yeterlik, tezlik, sürerlik, yaklaşma” anlamlarını gerçek anlamını yitiren, betimleme olarak da adlandırılan ikinci eylem verir. Ulaç ekiyle kurulan bu bileşik eylemlere özel bileşik eylem denir.

Kurallı bileşik eylemlerden ortaç ekleriyle kurulanlarda da ikinci eylem betimleme niteliği taşımaktadır.

Kurallı bileşik eylemleri şu başlıklar altında inceleyeceğiz:

-..Özel Bileşik Eylemler

-...Yeterlik Eylemi

-... Tezlik Eylemi

-... Sürerlik Eylemi

-... Yaklaşma Eylemi

-..Ortaç Ekleriyle Kurulan Bileşik Eylemler

-... Gereksime Eylemi 

-... Beklenmezlik Eylemi 

-... Yapmacık Eylemler  

-... Başlama Eylemi

-...  Bitirme Eylem,

-... Davranma Eylemi

 Sürecek...