- Kategori
- Dil Eğitimi
- Okunma Sayısı
- 9558
Eylemlerin yapısı

TRABZON LİSESİ, ŞİİR-ÖYKÜ ŞENLİĞİ ETKİNLİĞİ , 2 HAZİRAN 1992
EYLEMLERİN YAPISI
Eylemleri yapısal özelliklerine göre incelediğimizde, eylemler sözcüklerin genel ayırımına uyarak üçe ayrılır.
1. Yalın Eylemler
2. Türemiş Eylemler
3. Bileşik Eylemler
- YALIN EYLEMLER
Yapım eki almamış, birleşme yolyla kurulmamış eylemlerdir. Örneğin, aç-, kaç-, uy-, dök-, bul- vb.
Yalın eylemlerin çoğu bir heceli olmakla birlikte çok heceli yalın eylemler de vardır. Örneğin, uyu-, konuş-, ayır- vb.
Çekim eki, kip, kişi ekleri alan eylemler yalın eylemlerdir. Örneğin, yaptım, görmüşsünüz, oynayın vb.
- TÜREMİŞ EYLEMLER
Ad ya da eylem köklerine yapım eki getirilerek yapılan eylemlere türemiş eylem denir. Örneğin, iyi-leş-, çoğ-al-, yaş-a-, az-ımsa-, gül-ümse-, an-ıl-, sav-uş-, al-dır- vb.
“Sözcüklerin Yapısal Özellikleri” konusunu işlerken “Türemiş Sözcükler” başlığı altında ekler üzerinde durulmuştu. “Yapım Ekleri” başlığında eylem türeten eklere değinilmişti.
Türkçede eylem türeten ekler, ad ya da eylem kök ve gövdelerine gelmektedir.
-. Addan Eylem Türetme
Addan eylem türeten ekler, ad köklerine; ad ya da eylemden türeme ad gövdelerine gelmektedir.
Örneğin,
yaş-a-mak : ad kökünden eylem
gün-eş-len-mek : addan türeme ad gövdesinden eylem
kes-kin-leş-mek : eylemden türeme ad gövdesinden eylem
Addan Eylem Türeten Başlıca Ekler :
-le : baş-la- , söz-le-/ söy-le-, z/y
-len : serin-len
-leş : evcil-leş-
-(e)l : küçü-l
-ir : deli-r
- er : sar (ı) -ar-/ sar-ar- , ( sarı )
-de : al-da-
-kir : fış-kır-
-e : benz-e- , ( ben / beniz )
-ik : ac-ık-
- (i)mse : ben-imse-
-se : garip-se-
-. Eylemden Eylem Türetme
Eylemden eylem türeten ekler, eylem köküne; eylemden ya da addan türeme eylem gövdesine gelmektedir.
Örneğin,
iç-ir- : eylem kökünden eylem
yetiş-tir- : eylemden türeme eylem gövdesinden eylem
yaşa-t- : addan türeme eylem gövdesinden eylem
Eylemden Eylem Türeten Ekler
- der : göz-ter- ( göster- )
-dir : kan-dır-
(-e,-i)kle : say-ıkla- , dürt-ükle-, dur-akla- , it-ekle-
-ele : kov-ala-
-(i)ş : vur-uş-
-(i)ştir : ara-ştır-
--il : soy-ul-
-in : sev-in-
-(i)t : kırdır-t-
-(e, i)r : aş-ır-, taş-ır- , çık-ar-, kop-ar-
- BİLEŞİK EYLEMLER
Birden çok sözcüğün tek bir kavramı anlatmak için birleşip kaynaşarak oluşturduğu eylemelere bileşik eylem denir.
Örneğin,
görebil-, alıver-, uyuyakal-, kırılayaz-, göresi gel-, yapacağı tut-, duymazlıktan gel-, gitmez ol-, yapmış ol-, soracak ol-, yardım et-, mutlu ol-, seyreyle-, yetkili kıl-, varsay-, gözden düş-, ağzını ara-, ipe un ser- vb.
Bileşik eylemler üçe ayrılır :
1. Kurallı Bileşik Eylemler
2. Yardımcı Eylemlerle Yapılan Bileşik Eylemler
3. Anlamca Kaynaşmış Eylemler
-. KURALLI BİLEŞİK EYLEMLER
İki eylemin anlam ve biçimce birleşmesi sonucu oluşmuş eylemlerdir. Bu birleşme iki eylem arasına “-a, -e, -ı, -i, -u, -ü ” ulaç eklerinden biri, ortaç eklerinden “-esi ”, gelecek zamanlı “-eceği ”, geniş zamanlı “-r, -mez ” ortaç türeten ekleri getirilerek yapılır. Örneğin, gel-e-bil-, öl-esi, gör-ecek (göz), koş-ar (adım)
Ulaç eklerinden birinin gelmesi sonucu oluşan bileşik eylemlerde ikincisi gerçek anlamını yitirir. Anlamını yitiren ikinci eylemler süreklidir, değişmez. Birinci eylemler değişkendir ve temel eylemlerdir. Gerçek anlamını yitiren ikinci eyleme betimleme eylemi denir.
Eylemin kazandığı “yeterlik, tezlik, sürerlik, yaklaşma” anlamlarını gerçek anlamını yitiren, betimleme olarak da adlandırılan ikinci eylem verir. Ulaç ekiyle kurulan bu bileşik eylemlere özel bileşik eylem denir.
Kurallı bileşik eylemlerden ortaç ekleriyle kurulanlarda da ikinci eylem betimleme niteliği taşımaktadır.
Kurallı bileşik eylemleri şu başlıklar altında inceleyeceğiz:
-..Özel Bileşik Eylemler
-...Yeterlik Eylemi
-... Tezlik Eylemi
-... Sürerlik Eylemi
-... Yaklaşma Eylemi
-..Ortaç Ekleriyle Kurulan Bileşik Eylemler
-... Gereksime Eylemi
-... Beklenmezlik Eylemi
-... Yapmacık Eylemler
-... Başlama Eylemi
-... Bitirme Eylem,
-... Davranma Eylemi
Sürecek...
Önerilerine Ekle Beğendiğiniz blogları önerin, herkes okusun.

Bu yararlı bilgilerinizi bilhassa çevremdeki talebelere de iletmenin mutluluğunu yaşıyorum. Sevgiler selamlar.
Şahin ÖZŞAHİN 19.02.2013 15:06- Cevap :
- Sayın Özşahin, Verdiğim uğraşın işe yaraması, siz değerli dostlardan duyunca mutluluğum çoğalıyor.Emekleriniz için size teşekkür ederim.Sevgi, saygı sunarım. 20.02.2013 6:22