Eylemsiler

Eylemsiler, ikili özellik taşıyan çift görevli sözcüklerdir. Bir yanıyla ad, önad, belirteçözelliği gösterirken diğer yanıyla da eylem özelliği gösterir.

Eylemsiler eylemden türeyen, ancak eylemin bütün özelliklerini  göstermeyen, çekime girmeyen yalnız yan tümce kurmaya yarayan sözcüklerdir. Eylemsiler kolay anlatmamızı, kolay anlaşmamızı sağlar.

Eylemsiler, görevlerine bağlı olarak üçe ayrılır: 

l. Adeylem (mastar, eylemlik, isim fiil)

2.Ortaç (Önadeylem, sıfat fiil)

3.Ulaç (Bağeylem, zarf fiil)

.. ADEYLEM

. Okla gitmek için evden çıktım.

. Yazı yazmayı, kitap okumayı severim.

. Şiir okuyuşunuz güzeldi.

Örneklerde altı çizili sözcükler hem ad, hem eylem görevinde kullanılan sözcüklerdir. Kökü eylem olan sözcük “-mek, -me, -iş” eklerini alarak adlaşmıştır.

Adeylemlerle kurulan yan tümceler özne, nesne, dolaylı tümleç görevinde olur.

Örneğin,

. Şiiri güzel okuyuşu /  öğretmenini sevindirdi.

           ööb

.Bakışlarını / benden kaçırma.

      blin.

Sana gelmek  / istiyorum.

   bsiznöb

. Seni uyandırmaya / kıyamadım.

        dtöb

Adeylemler ekeylem alarak yüklem görevinde de kullanılabilir.

Örneğin,

. Başarının yolu çalışmakmış.

                                 y

Adeylemler ad tamlamalarında belirten ya da belirtilen olabilir.

Örneğin,

. başarmanın güzelliği, yazmak tutkusu

       bten                             bten

 . onun görüşü, öğrencilerin konuşmaları

                blen                               blen

Adeylemler zaman kavramı taşımaz.

  .. ORTAÇ

. Atı alan binici uzaklaştı.

   öna

. Askerler koşar adımlarla önümüzden geçtiler.

                  öna

. Usa sığmaz işler gördüm.

       öna

. Akacak kan damarda durmaz.

   öna

 . Görmüş, geçirmiş adamdı.

          öna

. Tanıdık kişilerle bir aradayız.

   öna 

. Kapanası gözü kimseyi görmüyor.

  öna

 Eylem kökleri, “-en, -r, -mez, -ecek, -miş, -dik, -esi, -ıcı ” eklerinden alarak önad görevi yapmaktadır.

Ortaçlar birleştikleri ad ya da ad soylu sözcüklerle birlikte görev alır. Örneğin, “gelen kişiler, koşar adımlar, usa sığmaz işler, akacak kan, bilmiş adam, bildik komşu, yıkılası ev, kapanası göz, kırıcı sözvb.”

Ortaçlar da zaman kavramı bildirir. Örneğin, “tanıdık kişi, görmüş geçirmiş adam (geçmiş zaman), konuşan kişi (şimdiki zaman), kaçan tutıklu (geçmiş zaman)

Eylemlerden türeyen bütün önadlar ortaç değildir. Örneğin, “kırık kanat” sözcük öbeğinde “kırık” önad görevinde.Ortaçların olumsuzları yapılabilir. Örneğin, “yıkanacak gömlek – yıkanmayacak gömlek”,  “ uyuyan çocuk – uyumayan çocuk”

Önadın ortaç olabilmesi için yan tümce kurması gerekir. Ortaç, önad ve eylem gibi kullanılır.

. Koşan / atlet düştü

  öna           a

önatam…           ……..

 ööb                          y

Ortaç eklerini kip ve kişi ekleriyle karıştırmamalıyız. Aynı ekler kip ve kişi eki de olabilir. Ancak, yan tümce kurup bir adı ya da ad soylu bir sözcüğü belirtip etkiliyorsa bu ortaçtır.

Ortaçlar önad tamlaması kurar.

. Haşlanmış eti severim.

    ortaç

……………..

öna                   a

     önatam

  Annemin elleri haşlanmış.

                          çekimli eylem

. Taşınacak masalarbunlar mı?

   ortaç

………….....                  

öna                            a   

    önatam

Maslar taşınacak.

            çekimli eylem

. Okuldan koşar adımuzaklaştı.

                    ortaç

                   ……..       …..   

                    öna             a

                       önatam

 Ali iyi koşar.

    çekimli eylem

. Sen çekilmez birioldun.

            ortaç

            ………..  …..               

            öna            a

             önatam

Oradan çekilmez.

         çekimli eylem

Önadlar gibi ortaçlar da adlaşabilir. (Önadların Adlaşması konusuna bakınız.)   

Örneğin,

. Yiyecek (ekmek) bitti.

. Ülkemin gözde yazarı o.

. Köylüler yakacak (odun) taşıyor.

 .Taşınacaklar (eşyalar) bunlar mı?

 . Çekilmez (adam) bu mu?

. Atı alan Üsküdar’ı geçti.

 “Alan” ortacı “alan kişi” niteleme öbeğinde önad görevindeyken belirttiği ad düştüğünden adlaşmıştır. Diğer örneklerde “yiyecek, yakacak, taşınacaklar, çekilmez” adlaşmış ortaçtır.

Ortaçlar çekimlenemez. Ancak, “-dik, -ecek” ortaç ekleri üçüncü tekil kişi iyelik eki ile yeni kalıpta iki ortaç oluşturur.

Örneğin,

. Sevdiği adam şimdi uzaklardaydı. (dik-i: diği) 

 

. Görüşeceği kişi bu muydu?  (ecek-i: eceği)

“-en” ekiyle türeyen ortaçlarda zaman geçmiş, şimdiki, geniş zaman anlamı taşır.

Örneğin,

. Konuşan adamı tanıyorum. (şimdiki zaman)

. Kaçan tutuklu yakalandı. (geçmiş zaman)

. Okuyan kişi hoşgörülüdür. (geniş zaman)

. ULAÇ

Eylem köklerinden özel eklerle türetilen ve belirteç özelliği gösteren sözcüklere ulaç denir.

Ulaç Türleri, Ulaç Türeten Başlıca Ekler

- BAĞLAMA ULACI

 (-ip)

Sandala binip gittiler. ( -ip, bağlama görevinde, bağlaç  )

- DURUM ULACI

(-erek, -ken, -e / -a)

Başından geçenleri gülerek anlattı. (-erek durum anlatıyor.)

Kaş yapayım derken, göz çıkarma. (-ken durum anlatıyor.)

Üzüm üzüme baka baka kararır. ( -a durum bildiriyor.)

Güle güle gidiniz. ( -e durum bildiriyor.)

 - ZAMAN ULAÇLARI

Bileşik tümcede yan tümcede görev alıp zaman anlatan ulaçlardır. Zaman ulaçlarını adlandıralım:

-. Artçıl Ulaçları

-. Başlama Ulaçları 

-. Bitirme Ulaçları

-. Eşzamanlı Ulaçlar

 -. ARTÇIL ULAÇLARI

  ( -ince, -( ) r, -mez )

Kendinden sonra gelen eylemin ya da eylemsinin hemen, kendi ardı sıra yapıldığını, yapılacağını gösterir. Kurduğu yan tümce zaman belirten belirteç tümleç görevinde olur.

Örneğin,

.  Gelince görüşürüz. ( -ince, zaman bildiriyor.

. Görür görmez aşık oldum. ( -r, -mez, ardı sıra olması anlamı )

-. BAŞLAMA ULAÇLARI

( -eli, -eli (beri), -diğinden beri)

. İşe başlayalı dur durak bilmiyor. ( -eli, olayın sürüp gittiğini, kendinden sonra gelen eylemin başlangıcını belirtiyor. )

.Araba alalı beri her gün geziyor. ( -eli beri, temel tümcenin eyleminin başlangıcını belirtiyor. )

.Geldiğinden beri sustun. ( -diğinden beri, temel tümcenin eyleminin başlangıcı belirtiliyor.)

  -. BİTİRME ULAÇLARI

 ( -inceye kadar(dek), -ene (kadar, dek), -esiye (kadar, dek), -eceğinden )

. Gelinceye kadar bitiririm. ( -inceye kadar, kendinden sonra gelen eylemin bitimini gösteriyor. )

. Perde açılana kadar beklerdi. ( -ene kadar, kendinden sonra gelen eylemin bitimini gösteriyor. )

.Ölesiye dek sevmek seni. ( -esiye dek, kendinden sonra gelen eylemin bitimini gösteriyor. )

-. EŞZAMANLI ULAÇLAR

 ( -dikçe / -diğince; -diği / -de, zaman, gün, yıl; -eceği / zaman, gün, yıl; -meden / önce, -dikten / sonra )

. Aklıma geldikçe gülerim yaramazlıklarıma. ( -dikçe, kendinden sonra gelen eylemin zamanca eş olması )

.Olgun, başarı gösterdiği gün ödül kazandı. ( -diği gün, kendinden sonra gelen eylemle eşzamanlılık kuruyor. )

.Eşyalarınızı arabadan ineceğiniz zaman alırsınız. ( -eceği zaman, kendinden sonra gelen eylemle eşzamanlılık kuruyor. )

.Ben gelmeden gitme. ( -meden / -me-den, kendinden sonra gelen eyleme koşul getirirken zamanca eşitlik sağlıyor. )

.Ben geldikten sonra gidersin. ( -dikten sonra, -meden ekiyle yapılan ulacın olumlusu ve karşıtı

- NEDENLİK ULACI

( -diği, -eceği / için, -den; -den dolayı )

. Üstün başarı gösterdiği için ödüllendirildi. ( -diği için, kendinden sonra gelen eylemin nedenini belirtiyor. )

.Gelemediğimden dolayı üzgünüm. ( -den dolayı, kendinden sonra gelen eylemin nedenini belirtiyor. )

- NİTELİK, NİCELİK ULAÇLARI

( -diği kadar, -diği gibi, -eceği kadar, -r, -miş, -(i)yor / gibi, kadar )

. Sevdiği kadar yaşarmış insan. ( -diği kadar, kendinden sonra gelen eylemin nicelik olarak zamanını belirtiyor.

. Sevdiğim gibisi var mı? ( -diği gibi, kendinden sonraki eylemin bildirdiği anlamın niteliğini bildiriyor. )

. Göreceği kadar gördü. (-eceği kadar, nicelik bildiriyor.

. Kudurmuş gibi tepiniyordu. ( -miş gibi, benzetme ilgeci alarak kendinden sonra gelen eylemin niteliğini veriyor. )

. Görür gibi oldum. ( -r gibi, nitelik bildiriyor. )

. Uyuyor gibi yaptı. ( -(i)yor gibi nitelik bildiiryor.)

Nitelik ve nicelik bildiren ulaçlar yan tümceyle temel tümceyi nitelik ve nicelik yönlerinden karşılaştırmaktadır.

- DİĞER ULAÇLAR

 -Dİ Mİ 

. Türkiye dendi mi Atatürk düşer yüreğime.

 “-Dİ Mİ” yapılı ulaç soru anlamından çıkarak kendisinden sonra gelen yüklemi pekiştiriyor.

  DİYE

. Hasan gel, diye bağırdı.

 "Diye" ulacı,  “Hasan gel.”, “Bağırdı.” tümcelerini bağlıyor.

. Geç oldu diye rahatsız etmek istemedim.

Neden – sonuç ilişkisiyle iki tümceyi birbirine bağlıyor.

 -EN, -ENE

. Sınıfta konuşan konuşana.

 Eylemin birlikte aralıksız yapıldığını bildiriyor. Ortaç durumundaki sözcüğün yinelenmesi, ikinci sözcük sonuna “-e” ulaç ekini alıyor.

 - ADEYLEMLE YAPILAN ULAÇLAR

Adeylemler sonlarına aldıkları şu eklerle ulaç olur:

 - E  KADAR

Adeylem  “-e kadar ” ekini alınca bitirme ulacı olur.

Örneğin,

. Okulların kapanmasına kadar burada kalacağım.

 -DEN ÖNCE, -DEN SONRA

 Adeylem “-den önce, -den sonra” ekini alınca zaman ulacı olur.

Örneğin,

. Ödevini yapmadan önce dışarı çıkma.

. Konuğun gitmesinden sonra yaparız.

- DEN DOLAYI

Adeylem “-den dolayı” ekiyle nedenlik ulacı olur.

Örneğin,

. İşleyişinden dolayızarar etti.

İÇİN

Adeylemi “için” ilgeci  nedenlik ulacı yapar.

Örneğin,

. Öğrenmek için çok uğraştım.

. Söylemek için erken geldim.

  -SİZİN

 Olumsuzluk anlamı katan  “-sizin”  adeylemi durum ulacı yapar.

Örneğin

. Çalışmaksızın bu iş başarılamaz.

-MEKTENSE

Adeyleme aykırılık anlamı katarak adeylemi durum ulacı yapar.

Örneğin,

. Oturmaktansa çalışmak daha iyidir.

 -LE  ( İLE )

 Adeyleme ulanan “-le (ile) ” durum ve neden ulacı kurar.

Örneğin,

. Yollar yürümekle aşınmaz. ( nedenlik ulacı )

. Başarı, durmakla değil, çalışmakla elde edilir. ( durum ulacı )

ÜZERE

Adeyleme gelen “üzere” ilgeci adeylemi nedenlik ulacı yapar.

Örneğin,

. Size vermek üzere almıştım bunu. (nedenlik ulacı )

 - ORTAÇLARLA YAPILAN ULAÇLAR

 Ortaçlar, “-e, -ende, eceği yerde, -cesine “eklerini alarak ulaç olur.

 - E

. Başaracağınıza inanıyorum. (nitelik ulacı )

- ENDE

. Geldiğinde görüşürüz. ( zaman ulacı )

- ECEĞİ

. Boş gezeceği yerde oturup çalışsın. ( nedenlik ulacı )

 - CESİNE

. Görmüşcesine anlatıyordu. ( nitelik ulacı )

 Bu ek şimdiki zaman, gelecek zaman, geniş zaman kiplerinin 3. tekil kişilerine de gelir. Öneğin, “seviyorcası, ağlarcası, gelircesi  ”  vb.

.. EYLEMSİLERDE ÇATI

 Eylemsiler bulundukları tabanlara göre olumlu, olumsuz biçimlere girer. Girdikleri olumlu, olumsuz durumlarda eylemler gibi her çatıya uyar. Nesnesine göre, geçişli, geçşsiz; öznesine göre etken, edilgen, dönüşlü, işteş olur.

Örneğin,

Süt süzülüp / kaynatıldıktan sonra / içilir.

Eylemsiler, “süzülüp, kaynatıldıktan” geçişli, edilgendir.