Gerçek nedir?

'Gerçeğin gerçeği nedir sorusu?' paradoksal bir sorudur.

Herakleitos'un çok bilinen bir sözü gibidir: "Değişmeyen tek şey değişimdir." Bu söz doğruysa, kendisini yanlışlar. Kendisini yanlışlar ama kendisini yanlışladığında kendisini doğrular. Burada bir karar verilemezlik durumu vardır.

Burada olduğu gibi, hem doğruya hem de yanlışa çıkan çelişkili önermelere paradoks denebilir.

Hayatımızda paradoksal önermelere çok rastlamışızdır. Bir önermeyi paradoks kılan dayandığı "gerçeklikten" çıkmaz, gerçekliği kavramak üzere onu nesneleştiren dil'den çıkar. Yani paradokslar 'gerçekliğin' değil, dil ile 'gerçekliği' kavramlaştırmanın sonuçlarıdır.

Kuantum fiziğinde de buna benzer bir durum vardır. Heisenberg'in 'belirlenemezlik' ilkesine benzer. Bu ilkeye göre, atom altı dünyada, ölçmeye çalıştığın şey ölçtüğün şeyi etkiler ve asla doğru bir ölçüm yapılamaz. Dil de öyledir, ele aldığı her şeyi bozar, şeyin biricikliğini yok eder, kategorileştirir, oluşsallığını durdurur, persektifi ile formunu değiştirir. Dile felsefe karışırsa, doğruluklar ya da hakikatler arar, dile ahlak karışırsa, iyilikler kötülülükler arar, dile din karışırsa tanrılar yaratır. Dile estetik karışırsa güzeller çirkinler yaratır. Oysa 'her şey neyse odur'ken, dil ile dile gelmek için, kendi kalıbı olmayan ve olamayacak kalıplara sokulur ve imitasyon, fabrikasyon ve imajinasyon hale getirilir.

Ama bu durum, insanoğlu için kaçınılmazdır. Çünkü ötekiler vardır. Öteki ile iletişime girmek için dil aracımız var. Eğer dünyada sadece tek bir insan yaşıyor olsaydı, bu insanın dili olmazdı. Ne iyi ne kötü ne çirkin ne hakikat olurdu. Ama başkaları var, canlılar var, içinde öteki insanların da olduğu.

Paradoksları yaratan dildir, yukarda değindiğim gibi, hakikatleri, doğrulukları yaratan da dildir.

Bu nedenle aslında gerçek diye bir şey yoktur. Hakikat diye de bir şey yoktur. Güzel de yoktur, çirkin de.

Bunların hepsi birer oyunun parçasıdır. Biz dil ile bunları yaratırız, neyin hakikat olduğunun, güzel-çirkin olduğunun normlarını, kurallarını -aslında baskı araçlarını- dil ile yaratırız ve sonra bunun arayışına gireriz. Kendi yarattığımızın farkında olmadan, sanki bizim dışımızda varmış gibi aramaya başlarız.

Felsefe tarihinin büyük bir bölümü bu açıdan büyük bir çuvallamadır. Çünkü uzun yüzyıllar boyunca hep dışımızda bizden bağımsız, mutlak doğruluklar, hakikatlar vs. aranmış ve bunlar temellendirilmeye çalışılmış. Tanrıcılık/teizm ile hümanizm arasında da bu açıdan fark yoktur. Görünüşte bunlar karşıt öğretiler gibi görünebilir. Aslında mutlak doğruluğu iyiliği vs. tanrıya bağladığımız teizm-deizm/tanrıcılık anlayışı varken, diğer tarafta, mutlak doğruluğu salt insanın deneyden bağımsız bilme gücü atfettiğimiz insan aklını tanrılaştıran hümanizm vardır.

Dilden bağımsız gerçek, doğruluk vs. yoktur, olamaz. Dil ile mümkündür bu. Dil ise normlar, kültürellikler, iktidarlar aygıtıdır. Kurgulardır, dil oyunlarıdır, dil kandırmacalarıdır. Dil, dışımızdaki nesnel 'gerçeklik' ile örtüşmeyen bambaşka bir şeydir. Dil ile istediğiniz her şeyi tasarımlayabilirsiniz. Böylesi esnek bir araç ile dünyayı bitiştirmeye örtüştürmeye anlamlandırmaya çalıştığınızda ve dilin olanaklarını gerçekliğin olanakları gibi görmeye başladığınızda, bu yönde şahane metinler yazabildiğiniz halde, bunun esasında içi bomboş bir boş laf kalabalığı olduğu çok muhtemeldir. Dil zaten doğası gereği, dışımızdaki 'gerçekliği' bozuyor, onun yanında, bu gerçekliği, dilden hareketle kurmaya çalıştığınızda ise, dilde varolan ama gerçeklikte varolmayan şeyi gerçekliğe yüklemeye başlıyorsunuz ve dil ile gerçekliği iyice bozmuş oluyorsunuz.

Nitekim insan aklının tanrılaştırmasında böyle bir yöntem hatası vardır. Çünkü akli olan gerçek, gerçek olan akli olandır diye yola çıktığınızda ve akli olanı, dil ile kurduğunuzda kaçınılmaz sonuç budur. Bütün rasyonalist filozofların çalışmaları bu açıdan çöpedir. Bu ister Kant olsun, İster Platon olsun, ister Hegel olsun. Zaten onların çalışmaları sadece edebi tatlarının dışında ve bazı dil cambazlıklarının dışında, kurdukları sistemlerin estetik formunun değeri dışında pek de bir şey ifade etmemektedir. Bir ressamın bir tablosu gibi orada öylece durmaktadır. Araç olarak kullanamazsınız, ama gidip seyredersiniz -okuma seyretme eylemidir burada.

Peki, sözde gerçeklik dil ile mümkün oluyorsa, yani biz gerçeklikleri dil ile dilin dışındaki bir gerçeklikten bahsedemeyiz mi?

Esasında bu soruya artık dil ile cevap vermemek gerekir. Bu soru cevapsız kalmalıdır, eğer dilin zincirlerine bağlı kalmak istemiyorsak. Çünkü dili devreye soktuğumuzda, şey, gerçekleşiyor, aslında sahteleşiyor. Ama yine de bunu koşullu olarak dil ile şöyle cevaplayabiliriz. Dışımızdaki şeyler ne ise odur. Ne gerçektir, ne gerçekdeğil değildir.

Dile gele her şey bozuktur ve sahtedir. Biz ancak ve ancak dil içindeki koyduğumuz tutarlılık koşulları ile doğruluk, gerçeklik, güzellik, çirkinlik gibi kriterler yaratabiliriz.

Doğru olan şeyin kriteri şudur, hakikat olan şeyin kriteri şudur, güzel olan, ahlaklı olan şeyin kriteri şudur diye liste yaparız. Bir şey buna uyuyorsa, bunlarla tutarlıysa, o normu hak eder.

Yani mutlak doğruluk yoktur, ancak tutarlılık doğruluğu vardır.

Bu bizim kaçınılmazımız ve yaptığımız şey, ama bu kendi başına şey olan, kendiliğindenliğini yaşamak isteyen, dile kayıtsız olan her şeyi ezen geçen bir sistemdir. Baskıdır, dayatmadır, diktedir.

Bunun dereceleri işi kurtaran yanı. Bu dil baskısını rijit bir şekilde yaşamak ve yaşatmak da mümkün, ama yargıdan kaçınarak, kayıtsız kalarak, ilgisiz kalarak vs. dilin bu baskıcı karakterinden kurtulabiliriz.

Dil aslında sadece sözel dil değildir, örneğin pandomim de bir dildir. Örneğin sinyalizasyon aletleri de bir dildir. Dil bu halde de baskıcıdır, ama hiçbir dil, sözel dil kadar baskıcı ve canavar olamaz.