Günümüzde Yaşayan Hititçe: HİTİTÇE - TÜRKÇE SÖZLÜK

Anadolunun tarihsel coğrafyasında yaşamış olan kavimlerden biriside Hititlerdir. Tevrat’te adı geçen Hetoğulları Almancaya Hethiter İngilizceye ise Hittites olarak geçmiştir. Türkçeye de önce Eti olarak geçen bu kavram nihai olarak Hititler şeklinde kullanılmaya başlamıştır. Hititçe, Hind-Avrupa dillerinden olup, Sanskritçe, Persçe, Latince ve Germen dilleriyle akraba bir dildir. Hititler, M.Ö. dördüncü milenyum ortalarında Balkanlardan gelip İstanbul Boğazından Anadoluya giren ve Proto-Hind Avrupa dilleri konuşan bir kavimdir. Kuzeybatıda görece bir birlik sürecinin ardından daha sonra bilinen kuzey orta anadoluda Kızılırmak Nehrinin (Marassantiya) geniş kavisiyle çevrili alanda ve onun hemen güney ve batısına yerleşmişlerdir. Hititlerin konuşukları diyalektin proto-hind-avrupa aşamasından proto-anadolu aşamasına ve ardından da ilk Anadolu dillerine geçişi yaklaşık bin yıl sürmüştür. Böylece anadoluya göçen proto-hind-avrupa dil topluluğu kendilerini yalıtmışlardır. Bu yalıtımın sonucu dillerinde oluşan proto-anadolu niteliğinin gelişmesiyle birlikte anadoluya yayılmışlardır. Dillerinde oluşturdukları bu karakteristiklerle M.Ö. erken ikinci bin yılın Hititçesi oluşmuştur.

HİTİTÇE (NESİCE)

Hititlerin dili olan Hititçeye kendi halkı tarafından nes(umn)ili / nasili, nisili yani Nesice yani Kaneşçe deniyordu. Hititlerin okuryazarlığı Hattuşaş krallığının M.Ö.1650 sırasında I.Hattuşili tarafından kurulmasından daha eskiye dayanmaz. Hititler M.Ö.1650-1200 döneminde Doğu Akdeniz, Mezopotamya ve Mısırla ilişkillerinden Hattuşaşlı yazıcılar Akadca’dan Çiviyazısı Hititçeyi adapte ederek oluşturdular. Daha sonra ise M.Ö. 1100-700 Yeni-Hitit devletleri sırasında ise daha yaygın olan Hiyeroglif yazısını kullandılar. Hiyeroglif yazılar iki temel işaret sınıfına sahiptir. Bunlardan birincisi tek bir işaretin tek bir sözcüğü ifade ettiği logogramlar ve ikincisi işaretlerin sözcükleri fonetik olarak kodlamak için kullanılan heceleri temsil ettiği hece-işaretleri syllabogramlardır. Hititler yazılarını kil tabletlere, taşlara ve ahşap üzerine yazıyorlardı.

TÜRKÇEMİZDE YAŞAYAN HİTİTÇE KELİMELER

Günümüzde yaşadığımız Anadolu tarihsel coğrafyasi bir çok kavime yurt olmuştur. Sumerler, Hattiler, Hurriler, Hititler, Palalar, Luwiler, Asurlular, Persler, Helenler, Roma, Bizans ve son bin yılda ise Selçuklu ve Osmanlı kavimlerinin yaşadığı kavimlerin yurdu olmuşlardır. Bu süreçte anadoluda onlarca dil oluşmuş ve konuşulmuştur. Yukarıda bahsettiğimiz kavimlerin dillerini sayacak olursak Hattice, Hurrice, Hititçe, Palaca, Luwice, Asurca, Persçe, Yunanca, Latince ve en son olarakta Türkçe Anadolu coğrafyasının dilleri olarak kullanılmışlardır. Beş bin yıllık bu süreçte yaşayan bu dillerden Hititçe kelimler günümüzde de hala yaşıyor. Sayısı az da olsa bu kelimeler prehistorik dönemlerden günümüze Anadolu tarihsel coğrafyasında yaşayan dillerin ülkemiz tarihine ve diline mirasıdır. Aşağıda Hititçe kökenli olan ve halen kullandığımız kelimlerde dahil bir kısım Türkçe kelimlerden oluşturduğumuz Hititçe - Türkçe sözlüğü veriyoruz.

HİTİTÇE - TÜRKÇE KELİMELER SÖZLÜĞÜ

Ab: Ev, oba

Ab: Baba, eb

Adaniya: Adana

Aga (Akkd): Ağa, şef

Ah(ra)(Lw): Keder

Ak: Yüksek parlak

Ak: Ek

Aka: Ak, yüce

Alasiya: Kıbrıs

An: İyi, on(g)

Anna: Ana, anne

Anni (Lw): Ana, anne

At: At, yürümek

At: Baba, ata

Atta (Lw): Ata, baba

Atti (Lw): Ata, baba

Ayde: Ayda, ay

Bar: Bar, Var, olmak, yaşamak

Bi: İki, bi, diğer

Bor: Beyaz, par (Akk)

Bu: Bu

Bur: Bur, akmak, akıntı

Da: -da -de

Dan: Güçlü, büyük ,yüce, tan

De: Tii, ulaşmak, varmak, gitmek

Din: Tin, yaşam hayat aile

Dimirsa (Akkd): Timir, demir

Dingir (Akkd): Tengri, tanrı

Dur: Dur, yerleşmek

E: Eyi, iyi

E(Akkd): Ev

Ee: Ayi, konuşmak

Er: Er, adam

Eri: Er, adam

Ere: Er, irade, arzu

Erim (Akd): Eren, kahraman

Eris: Er, irade, arzu

Es: Üç, vus, üs

Gar (Akkd.): Karan, mide

Gug: Gök kök mavi

Gug: Koç

Guk (Akkd): Kök, gök, mavi

Hattusa: Hattuşaş, Boğazköy

Hilakku (As.): Kilikya

İd: Güç, ida

Ik: Açmak, aç

İm: İm, günbatımı

İp: İp, ib

İs: Eşek, isik

Kas: Kos, çift, iki

Kat: El, iyi talih

Ke: Ki, gibi

Ke: Kesmek, ki

Khilib: Tanrı, çalap

Khun: Han, prens

Kiel (Akd): Gul, kul, esir

Ko: İçin

Ko: Tüm, hepsi, çom

Kaneş: Kaniş, Kültepe

Korumo: Gürün (Sivas)

Kumas (Akd): Komüs

Kun: Gün gün batımı

Kur: Kırsal yerleşim yeri, dağ, kor

Lakh: Parlak

Li: -aracılığıyla, -vasıtasıyla, -li

Lu: -ile, aylan

Makh: Yüce prens makh

Man: Kral, adam, man

Man (Akd): Manap, şef

Marassantiya: Kızılırmak

Milawanda: Miletos (Milet)

Me: -mek, çok

Meke: -mek, -mak

Mo: -m, bana, benim, benimki

Mu: Üç, mu (Tatarca)

Ne: -n, nın

No: Ne

Not: Ne

Pal: Bel, balta

Pal: Beyil, yıl

Par: Parlak gün doğumu

Pis: Bis, doğum

Pu: Bu

Pur: Bur, akmak, akıntı

Que: Kilikya Campestis, Ova Kiliya,Çukurova

Ra: Ara, -e doğru, arasında

Sakh: Sakh, iyi, kutsal

Sane: San, sanı, zannetmek

Sara: Sarı veya parlak

Sar (Akkd): Syir, yazmak

Su (Akkd): Su, akmak

Subasa: Sivas

Sue: Soy, ırk

Ta:Ta

Tar:Tar, göçebe

Tar:Tor, tanrı

Tar: Töre, yönetmek, şef

Tik: Tek, tüm bütün, hepsi

Til: Til, yaşayan, yaşamak

Tin: Tin, yaşam aile

Tur (Akd): Tar, töre, şef

Tur: Dur, yerleşmek

Tuwanuwa: Kemerhisar - Niğde

Ul: Ol, olmak

Un: On

Unu: Unne, kent, şehir

Uru: Avru, kamp, kent, şehir

Wah(ra) (Lw): Üzüntü

Fehmi Dinçer

Ankara 2010