II. Dünya Savaşında Türkiye-Almanya İlişkilerinde Demiryollarımız

II. Dünya Savaşı, 1 Eylül 1939 tarihinde Almanya’nın Polonya’yı işgal etmesiyle başlamış ve 1945 yılı sonlarına kadar devam etmiştir. Türkiye, savaşın başladığı günden itibaren kendini bu savaşın dışında tutmayı başarmıştır. Her ne kadar savaşa fiilen katılmazsak ta savaş yanı başımıza kadar gelmiştir.

Öyle ki Türkiye, Almanya’nın komşumuz Yunanistan’ı işgal etmesi üzerine olası bir Alman saldırısından endişelenerek 6 Nisan 1941 tarihinde Edirne ve Uzunköprü yakınlarındaki Meriç ile Arda nehirleri üzerindeki demiryolu köprülerini havaya uçurmuştur.[1] Köprülerin havaya uçurulması ile Türkiye’nin Avrupa bağlantısı kesilmekle birlikte bu yol vasıtasıyla sağlanmakta olan Edirne ile bağlantısı da kopmuştur. Bu yolun tekrar işletmeye açılması yanında Uzunköprü-Svilengrad istasyonları arasında işgal altındaki Yunan topraklarındaki hattın da Türkiye tarafından işletilmesiyle ilgili yoğun bir faaliyet yürütülmüştür.[2]

Daha birkaç ay önce Alman saldırısından endişe ederek kendi demiryolu köprülerini havaya uçuran Türkiye ile Almanya arasında 18 Haziran 1941 tarihinde Türk-Alman Dostluk ve Saldırmazlık Antlaşması imzalanmıştır.[3]

 Almanya ile savaş döneminde siyasi ilişkilerin yanında yürütülen en önemli ilişki ekonomik ilişkilerdir. Aslında bu ilişkinin birde geçmişi vardır. “İkinci Dünya Savaşı başladığında Türkiye dış ticaretinde hala büyük ölçüde Almanya’ya bağlıydı 1939 yılında Almanya’nın Türkiye’nin ithalatının cari değerindeki payı %51, ihracatının cari değerindeki payı ise %37’dir.”[4]

25 Temmuz 1940 tarihinde savaşın getirdiği yeni koşullar ve her iki ülkenin de ihtiyaçları doğrultusunda yeni bir Türk-Alman Ticaret Anlaşması kabul edilmiştir.[5]

Türkiye ile Almanya arasında ticari takasa dair bu anlaşmanın finansman büyüklüğü toplam 42.800.000 liradır. Her iki tarafta birbirlerine 21.400.000 liralık mal ve ürün dışsatımı gerçekleştireceklerdir. Anlaşma hükümlerini yürütmek üzere bir karma komisyon kurulacaktır. Karma komisyon, yapılan ticarette taraflardan birinin gönderdiği mallarda 1.500.000 liradan fazla fark oluşması durumunda bunun giderilmesi için gerekli önlemleri alacaktır. Bu anlaşmanın ödeme hükümlerini düzenleyen “Türkiye ile Almanya Arasında Ticari Mübadelelere Ait Ödeme Anlaşması” da aynı gün, yani 25 Temmuz 1940 tarihinde imzalanmıştır. Anlaşmada her iki ülkenin dışsatıma konu olan mal ve ürünleri ile bunların tutarları ayrı ayrı listelenmiştir. Buna göre Türkiye’nin göndereceği mallar; arpa, darı, yağlı tohumlar, zeytinyağı, tiftik, pamuk, afyon, zımpara, keten, deri, palamut, tütün, peynir, ceviz, fındık gibi ürünlerden oluşurken; Almanya’nın Türkiye’ye göndereceği mallar; jeodezi ve fotometri aletleri, tıbbi ve cerrahi aletler, lokomotif, demir köprüler, türbin santralı, trafo, dizel motor ve jeneratörler gibi sanayi ürünlerinden oluşmaktadır.[6]

Türk-Alman Ticaret Anlaşmasının uygulamaya geçmesi için Devlet Demiryolları ve Limanları İşletme Umum Müdürlüğü ile Alman firmalarından Fr. Krupp A.G. Abteilung Lokomotivfabrik Essen, Henschel u.Sohn Kassel, Linke Hoffmann Werke A.G. Breslau Wagonfabrik Wegmann u.Co. Kassel, Maschinenfabrik Esslingen Esslingen a/N.Maschinenfabrik Augsburg Nürnberg A.G. Nürnberg, Berliner Maschinenbau A.G. vormals Schwartzkobf Berlin, Sieggener Eisenbahnbedarfs A.G. Siegen in/Westf. Fabrikaları mümessilleri arasında lokomotif ve vagon imal ve teslimine ait mukavelelerin Türk-Alman Ticaret Anlaşması doğrultusunda değişikliği için müzakereler yapılmıştır.[7]

Taraflar arasında yapılan görüşmelerde ıskonto ve kur konusunda yaşanan anlaşmazlıkların çözümü ile “39 ad. lokomotif, 10 ad. AB 2 yolcu, 10 ad.  4 dingilli furgon(personel vagonu), 1 ad. salon vagon, 2 ad. kantar ayar vagonu, 75 ad. frensiz kapalı vagon,  6 ad. motorlu vagon römorku ile beraber 6 ad. motorlu vagon, 48 ad. dinamometre ve sıhhiye vagonu yerine verilecek kapalı frenli vagonlar”ın[8] yer aldığı siparişlerin teslim tarihleri de tartışılmıştır.

Peşin alımlarda ıskonto oranının %5’mi, yoksa %5,5 olarak mı uygulanacağı hususunda yaşanan anlaşmazlığın iletildiği Başvekalet(Başbakanlık), Hariciye Vekaleti’nin (Dışişleri Bakanlığı) görüşü doğrultusunda ıskonto oranının Almanların da öne sürdüğü gibi %5 olarak belirlenmesi gerektiğini belirterek tartışmaya son noktayı koymuştur.[9]

9 Ekim 1941’de Türkiye ile Almanya arasında Ticari Mübadelelerin Tanzimine Dair Anlaşma imzalanır. Anlaşma, Türkiye ile Almanya arasındaki takas ticaretinin genişlemesi için gayret sarf edilmesi ve formalitelerin basitleştirilmesi hükmünü getirmektedir.

Bu anlaşmaya dayanarak Almanya’da bulunan Krupp Riesenhandel G.M.B.H. firmasından toplam 4.992.445,61 RM’lık 12.652 ad.12 m’lik ray, 13221 çift cebire, 74.813 ad. cebire bulonu, 119.047 ad. yaylı halka, 277.778 ad. tirfon malzemesi alınması için 16 Kasım 1941 tarihinde bir sözleşme yapılmıştır. Sözleşme tarihinden itibaren 5 ay sonra teslimine başlanacak olan malzemelerin fevkalade ihtiyaçlar için Nafıaca yaptırılacak inşa ve tesislerde tatbik olunacak muaflıklar hakkındaki 4267 sayılı Kanuna göre yurda sokulması için Nafıa(Bayındırlık) Vekâleti tarafından 16 Şubat 1943 tarihinde Başvekâlete teklifte bulunulmuştur. Ancak Başvekâlet tarafından bu alımların muafiyet kapsamında değerlendirilmesi uygun bulunmamıştır.[10]

Savaş yıllarında demiryolu ile taşımalarda artış görülmüş bu artışın getirdiği ihtiyaçları karşılanması amacıyla 1942 yılı içerisinde malzeme alımı için Almanya’ya bir heyet gönderilmiştir. Heyetin yaptığı çalışmalarla ilgili olarak Münakalat Vekâleti tarafından Başvekâlete gönderilen raporda gelişmeler hakkında şu bilgi verilmiştir:

Herrman Göring Konsorsiyumu tarafından Slovak menşeli olarak İran için yapılıp üyelerimize teklif edilen; 2 ad 50 tonluk vinç vagonu, 3 adet 10 tonluk vinç vagonu, 10 adet 25 tonluk sarnıç vagonu, 10 adet 35 tonluk platform vagonu, 5 adet 2’si 35, 3’ü 50 tonluk havaleli eşya vagonu için firma erkânı ile müzakereler yapılarak 2281750 R.Mark olan esas fiyattan %17 tenzilat yapılmak sureti ile mubayaası için mukavelesi hazırlanmıştır. İmza edilmek üzerdir. Vagonlar Edirne’de ve vinçli vagonlar da Eskişehir’de tesellüm edilecektir. Vagonlar Bulgaristan’da bulunduğundan tesellüm edilmek üzere hemen Edirne’ye sevk edileceklerdir.

Türk Alman Ticaret Anlaşması mucibince satın alınacak malzemeye ait listeler Alman İktisat Nezareti ile temas edilerek hazırlanmış bulunmakladır. 26.2.1942 tarih ve 2/ 17428 sayılı kararname ile lokomotif ve vagon mubayaası için verilen salahiyetten istifade edilerek 15 lokomotif, 250 si açık 250 si kapalı olmak üzere 500 vagonun siparişe bağlanma esaslarının tespiti üzerinde çalışılmaktadır. Lokomotifler evvelce Devlet Demiryolları İdaresi için yapılan IE tipinde ve vagonlar Alman Devlet Demiryolları tipinde olacak ve 3-4 ay içinde teslim edileceklerdir.

Hava aletleri, sustalar, türbinler ve yedekleri, Sivas santralı yedekleri, skoda yedekleri, tren tenvir malzemesi, raylar, cebireler, tirfon, şöminman takozları, seletler, fren yedekleri boya gibi bazı malzemeye ait mukaveleler imzalanmış ve diğer bir kısım malzemeye ait mukaveleler imzalanmış ve diğer bir kısım malzemeye ait mukaveleler de imzalanmak üzeredir.”[11]

28 Aralık 1942 tarihli Tasviri Efkâr gazetesi demiryolu malzemelerinin teslimatına ilişkin Alman grubu ile anlaşmaların imzalandığı haberini vermiştir.[12]

Demiryolunun lokomotif ve vagon ihtiyaçları devam etmektedir. Bu defa İcra Vekilleri Heyeti (Bakanlar Kurulu), 16 Temmuz 1943 tarih ve 2/20296 sayılı Kararname ile Devlet Demiryolları İdaresince kiralanmasına zaruret hasıl olan ve kira bedeli 50.000 lirayı bulan 25 adet lokomotif ile 250 adet açık vagonu başka suretle temin edilemediği taktirde kira bedeli Almanlarla mevcut ticaret anlaşması esasları dahilinde kliring[13] yoluyla ödenmek üzere pazarlıkla kiralanmasını kabul edilmiştir.[14]

Lokomotif ve vagon ihtiyacının karşılanması için yaklaşık 6 ay sonrada 3 Aralık 1943 tarihli ve 3/114 sayılı Kararname ile 43 ad. lokomotif ile 370 vagonun Alman Demiryolları müessesinden pazarlıkla kiralanması kabul edilmiştir.[15]

Savaş yıllarında Almanya ile yaşanan ilişkilerden birisi de eğitim için Almanya’ya gönderilen öğrenci konusudur.1939’da II. Dünya Savaşının başlamasıyla Maarif (Milli Eğitim) Vekâleti devlet bursuyla veya kendi parasıyla giden tüm öğrencileri Türkiye’ye geri çağırmıştır. Almanya’nın verdiği garanti üzerine bu ülkede öğrenim gören öğrenciler tekrar Almanya’ya dönerek bir süre daha eğitimlerini sürdürmüşlerdir.[16]  Demiryolları İdaresince mühendislik eğitimi için Almanya’ya gönderilmiş bulunan Nuri Arun 1940 yılı içerisinde tutuklanmış, ancak daha sonra yapılan girişimler sonucu serbest bırakılmıştır.[17] Alman üniversitelerinden seçkin akademisyenlerin Hitler zulmünden kaçarak ülkemize sığındıkları bir dönemde Demiryolları İdaresince mühendislik tahsili için Almanya’ya 1942 yılında 18 öğrenci gönderilmiştir. [18]

Savaş öncesi demiryollarımızın çeşitli birimlerinde bilgi ve deneyimlerden yararlanmak amacıyla getirilen Alman uzmanlar 1937 yılından sonra getirtilmemiş, ancak uzmanlardan bazılarının görev süreleri uzatılmıştır.

Savaş yıllarında ekonomik ilişkiler başta olmak üzere birçok alanda Almanya ile ilişki ve işbirliği yaparak savaşı topraklarından uzak tutmaya çalışan Türkiye savaşın gidişinin iyice belirginleşmesi üzerine 2 Ağustos 1944’te Almanya ile siyasal ilişkilerini kesmiş, 23 Şubat’ta ise resmen savaş ilan etmiştir. Ancak fiilen bir savaş yaşanmamıştır.