İkilemeler

İKİLEME ÖBEĞİ

İKİLEMELERİN YAPILIŞI, YAZIMI

 

Anlatıma türlü duygusallıklar katmak, anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla aynı sözcüğü (eşbiçimli, eşişlevli, 1) yineler, anlamları birbirine yakın, karşıt ya da sesleri birbirini andıran (ayrı biçimli, eşişlevli 2,3,4,5,6) iki sözcüğü yan yana kullanırız. İşte bu sözcük öbeğine ikileme denir

 

İkilemelerde sözcükler ayrı yazılır, araya noktalama işareti konmaz. İkileme, Türkçenin zenginliğidir, yaratma gücüdür. Sözcüklerin türlü yönlerden bir araya, yan yana getirilerek gerçekleştirilen bir anlatım yoludur.                                 

 

1. Aynı sözcüğün yinelenmesiyle kurulan ikilemeler

 

“Salına salına(gel), söylene söylene (git), ucun ucun,çabuk çabuk,yavaş yavaş, tıkır tıkır, tık tık, tıp tıp, mırıl mırıl şakır şakır, dağ dağ, sen sen, karlı karlı, buzlu buzlu, soğuk soğuk, kas  kas... vb.”

 

2. Anlamları aynı, (eşanlamlı) sözcüklerle kurulan ikilemeler

 

 Yüz surat, sorgu sual, kılık kıyafet, deli divane, ses seda, köşe bucak, bet benz.. vb.

 

3.Yakın anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler

 

Delik deşik, eş dost, dünya âlem, doğru dürüst, saçma sapan, açık saçık, derme çatma, derlemek toparlamak, ağrı sızı, ak pak, mal mülk, yol yordam... vb.

 

4. Karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler

 

İrili ufaklı, büyüklü küçüklü, önünde arkasında, er geç, dost düşman, iyikötü, acı tatlı, ileri geri..vb.

 

 

5. Olumlu olumsuz sözcüklerle kurulan ikilemeler

 

 Tatlı tatsız, yerli yersiz, evsiz barksız, tatsız tutsuz, 

yersiz yurtsuz...vb.

 

6.Sesleri birbirini andıran sözcüklerle kurulan ikilemeler

 

Eski püskü, eğri büğrü,  yamru  yumru, yırtık pırtık,, estek

köstek, süklüm püklüm,  incik boncuk... vb.

Ev mev, ters mers, dolap molap örneklerinde ses değişiminde önsese “–m” ünsüzü gelerek bir tür gölge sözcük oluşmuştur. Bu nedenle bu tür ikilemelere  gölgeli ikileme  denir.

 

7. Türkçede sekiz sözcük türüyle kurulan ikilemeler

 

..Adlardan ikileme

 

Ali Veli, Hasan Hüseyin, iş güç, çift çubuk, soy sop, dere tepe, ev bark, kazma kürek, dişe diş,göz göze,evde barkta, evden eve,evi barkı,

taşı toprağı, ağzı dili, hanım hanımcık, canlar canı vb.

 

..Adıllardan ikileme

 

Şu bu, sen ben, ben sen, sen sen, şunu bunu, şundan bundan  kendi kendime, kendi kendine, öte beri, falan filan... vb.

 

..Önadlarla ikileme

 

Güzel güzel (kızlar), küçük küçük (evler), okur yazar (adam),

 beş on (gün), minik minik (eller), yalan yanlış (söz)... vb.

 

..Belirteçlerle ikileme

 

İleri geri(konuşma),sabah sabah(söylenme), az çok(deme),

er geç(anlar), düşe kalka(yürü)... vb.

 

..Ünlemlerle ikileme

 

Vah vah, oh oh, ah ah, öf öf, haydi haydi... vb.

 

..Bağlaçlarla ikileme

 

Ancak ancak, fakat fakat, ya ya, araba da araba vb.

 

..Eylemlerle ikileme

 

Gelip gitme, oturup kalkma, düşüp kalkma...vb.

 

..İlgeçlerle ikileme

 

İlgeç ikilemeye uygun düşmese de örnek bulunmaktadır.

 

“Yüzüme karşı git diyorsun ama

Senin de ben de gönlün var gibi gibi

 

Barış MANÇO

 

İkilemeler kavramları pekiştirirler. Adlar, önadlar, belirteçler ikileme için en uygun sözcüklerdir. Ses benzerlikleri kalıplaşmaya yardımcı olmaktadır. Örneğin, ev mev, eğri büğrü, yeşil yeşil, siyah beyaz, yersiz yurtsuz... vb.

 

Öğeler sıralanırken ikileme kalıplaşmıştır.

 

İkilemeler anlatımı güçlendirip etkili kılıyor. 

 

Anlama, pekiştirme, çokluk, abartma kavramları katıyor.

İkileme öbeklerinin yazımını yinelersek, öğeler arasına virgül konmaz, ancak yüklem özelliği taşıyan kimi yinelemeler arasına virgül, üç / iki nokta  konabilir.

 

Örneğin,

 

Sen misin, sen misin garip vatan !...

 

Namık Kemal

 

Ufuk yaklaşır... yaklaşır.. yaklaşır!

 

Tevfik Fikret

 

İkilemeler tümcede, özne, nesne, dolaylı tümleç, belirteç tümleci, yüklem görevlerinde bulunabilir. Ayrıca önad tamlamasında önad görevinde, ad tamlamasında da belirten olarak kullanılır.

 

Örnekler:

 

Karı koca barışık yaşamalıdır.

     ööb 

(özne öbeği)

 

Canlar canını buldum.

      blinöb                             Yunus Emre

(belirtili nesne öbeği)

 

Ağır ağır çıkacaksın bu merdivenlerden

    btöb                                     Ahmet Haşim

(belirteç tümleci öbeği)

 

Gözleri pırıl pırıldı.

     yöb

(yüklem öbeği)

 

Eğri büğrü sokaklarda yürüdük.

öna.............................(önad)

dtöb

/dolaylı tümleç öbeği)

 

Ana bacı özlemi çoğaldı.

bten..................(belirten)

ööb

(özne öbeği)

 

 

Eş dost , dost düşman , göz göz , ses seda , eğri büğrü

     1              2                   3               4                5

 

abur cubur , şaka maka  , boşu boşuna .... vb.

      6                    7                    8

 

 

Yukarıdaki örneklerde 1. yakın anlamlı, 2. karşıt anlamlı, 3. aynı sözcükler, 4. eşanlamlı, 5. biri anlamsız iki sözcük, 6. iki anlamsız sözcük, 7. ilk ünsüzün yerine “m” ünsüzü getirilerek, (gölge sözcük) 8. iyelik ekiyle yinelenen sözcükler ikileme öbeği oluşturmuşlar.

 

İkileme öbeklerinin nasıl adlandırıldığını görelim:

 

1. DOĞRUDAN / GERÇEKÇİ İKİLEMELER

 

“Adım adım, iç dış” aynı, karşıt anlamlı sözcüklerin yinelenmesiyle oluşan ikilemeler ek almazlar. Bunlara doğrudan / gerçekçi  ikilemeler denir.

 

2. YÖNELMELİ İKİLEME

 

“Başa baş, dişe diş, saç saça, göz göze, yan yana” öğelerinden biri yönelme durumunda olan ikilemedir.

 

3. ÇIKMALI İKİLEME

 

“Ağızdan ağıza, kıyıdan kıyıdan, şundan bundan” iki öğeden birincisi çıkma, ikincisi yönelme ya da iki öğede çıkma durumunda bulunan ikilemlerdir.

 

4. KALMALI İKİLEME

 

“Evde barkta, çalıda çırpıda, sağda solda” iki öğede kalmalı durumda bulunan iklemedir.

 

5. BELİRTMELİ İKİLEME

 

“Evi barkı, pılıyı pırtıyı” İki öğede belirtilen eki almış olduğundan belirtmeli ikilemedir.

 

6. İYELİKLİ İKİLEME

 

“Ağzı dili, üstüme üstüme, üstüne üstüne, taşı toprağı, tıpı tıpına,  ucu ucuna, günü gününe, sıcağı sıcağına” öğelerden biri  ya da ikisi iyelik eki almış ikelemeler.

 

7. KÜÇÜLTMELİ İKİLEME

 

“Kargacık burgacık, hanım hanımcık” “-cik” küçültme eki almış bulunan öğelerin oluşturduğu iklemedir.

 

8. AD TAMLAMASI BİÇİMİNDE İKİLEME

 

“Ballar balı, canlar canı, güzeller güzeli” aynı sözcükler yinelenirken “-ler” eki de yardımcı oluyor.

 

9. BAĞLAÇLI İKİLEME

 

“Araba da araba, ev ki ev, yalnız ve ancak” bağlaçlar,  ad ya da eylemlerin arasına girmesiyle oluşan iklemelerdir.

 

10. SORULU İKİLEME

 

“Ödev mi ödev, iş mi iş, ne gezi ne gezi” “mi” soru ilgeci, “ne” soru adılı ad ya da eylem soyundan sözcükler arasına girerek oluşturdukları ikilemelerdir.

 

11. ARALIKLI İKİLEME

 

“Hayvan  oğlu hayvan, sigara üstüne sigara, arş ileri arş” ikileme oluşturan öğeler arasına başka sözcüğün girmesiyle oluşur.

 

12. OLUMLU OLUMSUZ SÖZCÜKLERİN

      YİNELEMESİYLE OLUŞAN İKİLEME

 

“Evli barklı, evsiz barksız, yerli yurtlu, yersiz yurtsuz” öğeler diğer tür iklemeler kurmaya uygun sözcüklerdir. Eş anlamlı, biri anlamlı biri anlamsız sözcükler olumlu, olumsuz biçimiyle ikleme kurmuşlar.

 

 

.. İKİLEMEDE SÖZLÜKSEL, DİZİMSEL ANLAM

 

Örnekler, ikileme ile oluşan birimlere “ sözlüksel ve dizimsel anlamlar yüklendiğini gösteriyor.

 

 

-SÖZLÜKSEL ANLAM 

 

1.Eş Tabanlı Eş İşlevli İkileme

 

Çoğulluk, süreklilik, yoğunluk anlamlarından uygun olanı katar. Örneğin, dilim dilim (dil), sokak sokak (dolaş), mışıl mışıl (uyu) bas bas (bağır) vb. 

 

2.Ayrı  Tabanlı Eş İşlevli İkileme

 

Birim anlamları toplamı verilir. Örneğin, güle oynaya (git), daya döşe (evi) vb. İkilemede anlamsız sözcük varsa anlamı olan sözcüğün benzeri anlamı katılır. 

 

3.Ses Değişimiyle Kurulan İkileme 

 

Gölgeli ikileme olarak adlandırılır. Ünlü ile başlayan sözcüklere önses “m-” eklenir, ünsüzle başlayan sözcüklerde ilk ünsüz “m-” sesi ile değişir. Böylece bir tür gölge sözcük oluşur.’* Örneğin, çocuk mocuk,  evli mevli  vb.

 

Sözlüksel ikileme aynı, karşıt, yakın anlamlı sözcüklerle kurulur.

 

-DİZİMSEL ANLAM

 

Dizimsel ikileme, eş tabanlı ayrı işlevli  sözcüklerde eklerle kurulan ikilemlerde yer alır. Örneğin, el elden (üstün), karşıdan karşıya (geç), gitti gideli (haber yok)  vb.” ** 

 

Dizimsel ikileme  ekler alarak, ilgeç ve bağlaçlarla, doğrudan sözcüğün yinelenmesiyle oluşmaktadır. Bu ikilemede, ikilemenin anlamı sözcüklerin anlamlar toplamından uzaklaşmamıştır. Oysa, ikileme, ikilemeyi kuran sözcüklerin anlam toplamından ayrı bir anlam içerir.

 

 

*TDD, Sözceden Biçime Türkçe-3, Prof.Dr. Fuat Bozkurt,

 Temmuz-Ağustos 2013, s.13-15

 

** Pror. Dr. Ömer Demircan, Türkçede yineleme işlemleri: 

Sözlüksel yineleme ile sözlüksel ikileme,Türk Dili Dergisi, 

Eylül-Ekim 2009, s.11-15