İlklerin yurdu Anadolu: insanlık tarihinin en eski manzara resmi Anadolu'da

Sayısız kültüre ev sahipliği yapmış olan Anadolu toprakları kültür-sanat alanındaki pek çok ilklerin de yaşandığı yerdir. Binyıllardır bu topraklarda yaşamış olan pek çok kültür önceki uygarlığın üzerine bir tuğla daha koyarak gelişime katkıda bulunmuştur. Bu durum günümüze kadar sürmüş, günümüz yaşantı seviyesini oluşturmuştur. Olağandır ki, gelecek zamanda da devam edecek.

İlk insanlar kendini ifade etme zorunluluğu duyduğu zamanlarda büyük olasılıkla önce sesli iletişim kurmuşlardır. İletişim kurmanın ikinci yolu olarak çizgiyi/resimi kullanmış olmalılar diye düşünürüm. Çünkü görsel simgeler/semboller ifadesi ve algısı kolay işaretlerdir. Bu resimler eski kültürlere ait en somut, en belirleyici kalıntılardır günümüzde bile.

Hominidler dik yürümeye başlayan ilk insan topluluğudur. “Homo sapience”in ataları olan “hominidler”in yaklaşık 3 milyon yıl öncesi 500 cc hacimli olan beyinleri günümüzde 1500 cc’ye ulaşmıştır. Böylece düşünme kapasiteleri de artmış olmalı ki diğer canlılara göre çok hızlı gelişim kat etmişler. Dik yürümeye başlayan ilk insanlardan olan “hominidler” elleri serbest kaldığından aletle iş yapmaya başlamış. Böylece yaşamlarını kolaylaştıran aletleri yaparken, zihinsel gelişimleri de hızlanmış olmalı. Atalarımızı oluşturan bu insanlar insanlık kültürünün oluşumunu da başlatanlardır aslında.

Günümüzden 40.000 yıl öncesine dayanan ilk resim kalıntıları ve yine çok eski yıllara dayanan heykel ve kullanım eşyası kalıntıları

O insanların yaşam biçimlerini de ele veren ipuçlarıdır.

Bu insanlar bize bıraktıkları resimlerin belge olup olmayacağını bilmiyorlardı büyük olasılıkla. Ancak, pek çok eski uygarlık gündelik hayatı resimleyerek belgeye dönüştürmüştür. İşte Anadolu topraklarında yaşamış olan Fenikeliler de bunlardan biridir. M.Ö.8.yy’dan günümüze ulaşan kabartma rölyeflerde Fenikeliler günlük yaşantılarını betimleyen resimler yapmışlardır. Bu kabartma resimlerden biri; Güneydoğu Anadolu mutfağının en lezzetli yiyeceklerinden biri olan içli köfte ve pideyi krala sunan hizmetliler resmedilmiştir. Kral sol elinde çiğ köfte, sağ eliyle de pide almak üzereyken gösterilmiş. Diğer tarafında da krala içki sunan hizmetliler yer almaktadır. (resim 2)

M.Ö. 6 bin yıllarında Çatalhöyük yöresinde eşsiz güzellikte sanat eserlerine rastlanmıştır. Ev duvarlarında bile renkli kabartmalar, renkli freskler yer alırdı. Av tasvirleri, insan, hayvan resimleri, av ve dans sahnelerini resimlemişlerdir. Bu fresklerden biri de dünya tarihinin en eski manzara resmidir. Muhtemelen Hasan dağının (Aksaray-Niğde ili sınırında) volkanik patlamasını tasvir eden resim, bir grup evin arkasında lav püskürür halde resmedilmiştir.(resim 1)

Yine Anadolu da binyıllardır devam eden, yeni evlenen damadın geline yüzgörümlüğü vermesi geleneğinin kökleri en azından M.Ö. 1600 yıllarına dayanmakta olduğunu görüyoruz. Yeni evlenen çiftin birlikteliğinin sevgiyle pekiştirilmesinin sembolleştiği bu ritüel binyıllardır sürmekte. Bazen bir hediye, bazen ekmek veya buğday gibi kutsal bir gıdanın sunumu, bazen de bir içecek sunma şeklinde devam ediyor bu gelenek. Anadolu medeniyetleri müzesindeki “bitik vazosu” üzerinde yer alan kabartmalarda damat “yüz görümü” sırasında gelinin “duvağını” açıp ona bir kadeh içki sunuyor. (resim 4)

Konya yöresindeki Kültepe kalıntılarındaki evlerde ocak, fırın, güzel süslerle bezeli ocaklar, üzüm salkımı şeklinde kandiller ve sarayda bir de pişmiş topraktan yapılma banyo küveti bulunmuştur. Bu resimler de bize yıkanma kültürü hakkında önemli bilgiler aktarıyor.

Hititler kültür sanatta olduğu kadar, ticaret konusunda da gelişmişlerdi. Pek çok meslekte uzmanlaşıp, sektörleşmişlerdir. İşte bu meslek gruplarını gösteren kabartma resimlerden birinde elinde terazi ile bir Maraşlı bir işadamı tasvir edilmiş. O güne kadar genellikle tanrılar tasvir edilirdi. M.Ö. 7. yy’da tasvir edilmiş bu duvar kabartmasının yanı sıra kalem, papirüs rülosu ile resmedilen kabartmalar da katip, bakkal, tüccar gibi meslek adamlarını tasvir edilmiştir. Bunlar tarihte rastlanan ilk ticari figürlerdir. (resim 6)

Eski kültürler arasında ilk kez protokol kuralları Hitit kral ailesi tarafından belirlenmişti. Buna göre kraliçe kralın sol tarafında yer alırdı. Bu gelenek Helen uygarlığı tarafından da sürdürülmüş olup Demeter(bereket tanrısı) ve Poseidon(deniz tanrısı) kabartmasında da (m.s.150) aynı gelenek devam etmiştir(resim 3). Günümüz protokol kurallarında da geçerliliğini korumaktadır.

Yine Hititler döneminde keşfedilen konik tüneller, düşmana karşı çıkartma yapmak amaçlı kullanılırdı. İri taşlardan bindirme yöntemi ile inşa edilen bu tüneller daha eski tarihlerde rastlanmazdı. Bugün Çorum ili sınırları içinde bulunan Boğazköy’deki Sfenksli kapı altında 70 m uzunluğunda olan bu tünel M.Ö.14.yy’dan kalmadır. (resim 5)

Bu ilklerin bir kısmı kaynaklardan kolayca ulaşılabilecek olan bilgiler. Bunların dışında hayatı kolaylaştıran, insanlığın hizmetine sunulan pek çok yeniliğin keşfedildiği topraklardır Anadolu. Burada sadece kültür-sanat-resim alanındaki ilklerinden söz ettim. Bunların dışında da bir çok ilklere imza atılmış eski uygarlıklar. Üzerinde yaşayan insanlara her zaman bonkör davranan bu topraklar sayesinde gelişip, zenginleşmişler. Bu toprakların kültüründen beslenen insanlar da yaptıkları keşiflerle öteki insanların yolunu aydınlatmış insanlık tarihi boyunca.

KAYNAK: Anadolu Kültür Tarihi – Ekrem Akurgal