İZMİR HALK KÜLTÜRÜ

İZMİR

“HALK KÜLTÜRÜ

ARAŞTIRMALARI” KİTABI

ÜZERİNE DÜŞÜNCELER

                                                                                                           Abdülkadir GÜLER

Kitabın adı:

“İzmir Halk Kültürü Araştırmaları”

Proje Yönetmeni: Abdülaziz Ediz

Editörü: Prof. Dr. Fikret Türkmen

Hazırlayanlar: Aycan Hasırcılar,

Sinan Mete, İzzet Kocadağ

Basım Tarihi: İzmir 2016

Kapak: Gülçin Seryan

Sayfa: 418

Yukarıda künyesini yazdığım “ İzmir Halk Kültürü Araştırmaları” T.C. İzmir Valiliği İl Kültür Müdürlüğünü yayınları arasında çıkmıştır. Geçenlerde bana yine İzmir’den Ümit Yaşar Işıkhan tarafından gönderilen “ Son Şarkılar Zamanı” Alan Yayıncılık 2019), adını taşıyan yukarıda adını verdiği bu kitaptan söz ediyordu. Bunun üzerine bir yazı ile İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğüne beş vurdum. Aradan birkaç gün geçmişti. Bu değerli belgesel kitap 08.09. 2020 tarihinde elime ulaştı. Ben de onlara bir teşekkür mektubu yazdım ve bir kez daha sonsuz teşekkürlerimi sunuyorum. Bu arada bir göz ameliyatı geçirdim.  Aradan bir hayli zaman geçti. Son birkaç günden bu yana bu değerli ve kalıcı eseri okuduktan sonra siz değerli okuyucularıma ve özellikle folklorumuza sevdalı halk kültürüne meraklı okurlarıma tanıtmak istiyorum. Kitabın Sunuş bölümünde İzmir Valisi Mustafa TOPRAK tarafından kaleme alınmıştır. Sayın Vali Mustafa Toprak şunları yazıyor:

“Bilindiği gibi üzerinde yaşadığımız topraklar tarih boyunca gelmiş geçmiş birbirleriyle ve yaşadıkları çevreyle etkileşim içerisinde bir hayat sürmüş sayısız medeniyetlerin izleri doludur. 8.500 yıl tarihi boyunca pek çok uygarlığa ve kültüre ev sahipliği bir il olarak İzmir ve yöresinde bu konuda zengin bir yapı sergilemekte; geçmişin kültürel değerlerini günümüze taşımaktadır. Bu kültürel değerler tarihsel zenginliğin bir kanıtı olmanın yanı sıra aynı zamanda kalkınmaya yönelik değerlendirebilecek en önemli kaynaklardan biri olarak ta görülmektedir.“

“ Dolayısıyla insanlığın ortak değerleri olan bu kültürel zenginliklerimizin popüler kültürün geçici rüzgârına heba edilmeden tanıtılması, gelecek kuşaklara aktarılması ve tüm insanların hizmetine sunulması gerekmektedir. Bunun için de böylesine önemli kültürel varlıklarımızı koruyan, ön plana çıkaran ve ekonomik değere dönüştüren faaliyetler büyük önem taşımaktadır. Bunu sağlamakla görevli kurum ve kuruluşlarımızın yanında toplumun diğer kesimlerine de büyük görevler düşmektedir. Bu görevi yürümekte mükellef kuruluşlarımızdan biri de İzmir İl Kültür ve Turizm Müdürlüğümüzdür. “ İzmir Halk Kültürü Araştırmaları” kitabı gibi eserlere Türk kültür zenginliğini ortaya koymakta ve bu mirası gelecek nesillere aktarmaya başarılı çalışmalar yürütmektedir. Bu eserde Müdürlüğün sorumluluğunda bulunan ve uzun yıllara dayalı özverili çalışmalarla içre a edilen bilgiler ışığında İzmir halk kültürüne ait bir kısım veril değerlendirilmektedir. Kitabın Önsöz’ünde İl Kültür ve Turizm Müdürü Abdülaziz EDİZ ise şunları yazıyor:

“ İlimiz taşınmaz kültür varlıkları arasında olduğu gibi, geleneksel kültür değerleri ve somut olmayan kültürel miras alanında da köklü geleneklere sahiptir. Bu kapsamda Müdürlüğümüzce 2013 yılında yayınlanan “İzmir Taşınmaz Kültür Varlıkları Eserleri” ve 2014 yılında yayınlanan “İzmir’de Yaşayan Âşıklar Antolojisi” adlı yayınlarımız İzmir’in somut ve somut olmayan kültürel miras çalışmalarına katkı sunmuştur.“ İzmir Halk Kültürü Araştırmaları “ adlı yayınımız ise somut olmayan kültürel miras çalışmalarımız kapsamında, Müdürlüğümüzce son 25 yılda gerçekleştirilen halk kültürü alan çalışmaları sonuçlarının kamuya ile paylaşma amacıyla hazırlanmıştır.

Yayınımız, Müdürlüğümüz Folklor Araştırmacıları tarafından sosyal bilimlerin yöntem ve teknikleri kullanılarak yapılan halk kültürü

 alan araştırmalarında elde edilen yazılı, görsel ve işitsel belgelerin değerlendirilmesi sonucunda hazırlanmıştır. Bu çalışmalar kapsamında oluşturulan halk kültürü konulu materyal, konu başlıklarına göre tasnif edilerek yazılı ve görsel yayın olarak hazırlanmıştır. Değerli meslektaşımız Abdülaziz Ediz ön söz’ ün son cümlesini şu sözlerle bitirmektedir: “ İzmir Halk Kültürü Araştırmaları” adlı yayınımızın editörlüğünü gerçekleştiren değerli hocamız Prof. Dr. Fikret TÜRKMEN başta olmak üzere emeği geçenlere teşekkür ediyor, yayınımızsın İzmir Halk kültürü ve kültür turizmine yönetim çalışmalarında faydalı olmasını diliyorum ”diye yazıyor…

 Şimdi bu kalıcı ve nitelikli eserin editörlüğünü yapan değerli bilim adamı Prof. Dr. Fikret Türkmen Bey’in “ Editörden” başlığı altında kaleme aldığı yazısından birkaç cümle alalım. Almadan geçersek bence saygısızlık olur.  Bunca emek veren bir insanın bu veciz sözlerini yabana atamayız.  Sayın Fikret Türkmen: Geleneksel kültüre ilişkin anlatımların, geleneklerin, göreneklerin ve bunlarla bağlantılı nesnelerin insanlığın ortak kültürü ve birikimi olarak değerlendirilmesinden hareketle Birleşmiş Milletler Eğitim, Bilim ve Kültür Örgütü (UNESCO) 17 Ekim 2003 tarihinde somut olmayan Kültürel Mirasın Korunması Sözleşmesi kabul edilmiştir.

Ülkemizin de taraf olduğu Sözleşmede Somut Olmayan Kültürel Miras“ toplulukların grupların ve kimi durumlarda bireylerin, kültürel miraslarının bir parçası olarak tanımladıkları uygulamalar, temsiller, anlatımlar, bilgiler, beceriler ve bunlara ilişkin araçlar, gereçler ve kültürel mekânlar ifadeleriyle uluslararası bir terminoloji ve Sözleşme kapsamında tanımlanmıştır.(…,)Bu yaklaşımla, ülkemiz ölçeğinde, kültür değerlerimizin  gelecek kuşaklara aktarılması ,kendi kültür dairemizden beslenerek yeni eserlerin yaratılması  ve bu yolla insanlığın kültür mirasına katkı da bulunabilecek bir başka değişle  millikimliğimize küresel dünyada var olabilmek- öncelikle halk kültürü alanındaki verilerin tanınması ve tanıtılması ile mümkündür. “İzmir Halk Kültürü Araştırmaları” başlıklı yayınımız bu amaçlar doğrultusunda hazırlanmıştır. ( s.13)           

Kitapta yer alan bazı Bölümler ve Konular:  

1-İzmir ve Çevresinde Gelenekler, Görenekler, İnançlar:

Doğum Gelenekleri, Sünnetle ilgili Uygulamalar, Asker Uğurlamaları, Evlenme Gelenekleri, Ölümle ilgili Bazı Uygulamalar, Halk İnançları, Türbe, Yatır ve Adak Yerleri, Zeybeklik Geleneği,

2-İzmir ve Çevresinde Halk Bilgisi:

Halk Sağaltıcılığı, Halk Hekimliği Uygulamaları,  Halk Veterinerliği ve Uygulamaları, Halk Meteorolojisi

, Keçi Kırımı, Çökertme, Dalyan,

3- İzmir ve Çevresinde Bayram ve Kutlamaları, Özel Günler,

    Yanar Gecesi, Hıdırellez Gelenekleri,  Köy Hayri Gelenekler,

4- İzmir ve Çevresinde Giyim Kültürü:

Geleneksel Giyim Kültürü, Geleneksel Kadın Giysileri, Geleneksel Erkek Giysileri,

5- İzmir ve Çevresinde El sanatları:

Nazar Boncuğu,  Çömlekçilik, Nargile Marpucu Yapımı, Hasırcılık, Keçe ve Keçecilik, Beledi Dokuması, Oyalar, İşlemeler,

6- İzmir ve Çevresinde Halk Edebiyatı:

Âşık Edebiyatı,  Anonim Halk Edebiyatı, Maniler,  Ninniler,  Tekerlemeler, Halk Hikâyeleri, Masallar, Efsaneler, Fıkralar, Ata Sözleri, Deyimler, Bilmeceler, Alkışlar,( Dualar ), Kargışlar (Beddualar),Yeminler, Yalan Vaatler, Yalvarmalar, Yanıltmacalar, Yakıştırmalar, Lakaplar, Okşamalar, Sözcük Hazinesi,

7-İzmir ve Çevresinde Oyun ve Eğlence:

Çocuk Oyunları ve Oyuncakları, Halk Müziği, Halk Çalgıları,

Gayda, Kabak Kemane,  Halk Dansları (Halk Oyunları),Karambol Oyunu,  Deve Güreşleri,  

8-İzmir ve Çevresinde Mutfak Kültürü:

Mutfak Kültürü, Günümüz Mutfağı, Özel Gün Yemekleri gibi halk kültürü gibi folklor (Halk Bilimi) gibi konulara detaylı olarak yer vermişlerdir.

“ İzmir Halk Kültürü Araştırmaları” kitabında yer alan genelde halkbilimi, halk kültürü (folklor) bağlamında işlenen konu başlıklarından bazılarını hatırlatmakta yarar görüyorum:

Doğum Gelenekleri,(Aycan Hasırcılar ),Doğum Önce ve Doğum Sonrası, Doğum Sırasında Yapılanlar, Sünnet İle İlgili Bazı Uygulamalar (İzzet Kocadağ),Sünnetle İlgili Törenler), Sünnet İşlemi ve Sünnet Sonrası, Asker Uğurlamaları (İzzet Kocadağ), Evlenme Gelenekleri (Aycan Hasırcılar ), Eş Seçme Ve Evlilik İsteğini Bildirme, Kız İsteme ve Dünür Gitme, Söz ve Şerbet, Küçük Nişan, Nişan Büyük Nişan ve Büyük Yandaşi Gibi Gelenekler, Düğün, Düğün Öncesi Hazırlıklar, Düğünün 2. Ve 3. Günü, Yaşayan Gelenekler,( Bu konularla ilgili geniş bir kaynakça Sayfa:53, 54,72,102,315,316 ,317,318 ), Kaynakça akademik olarak yazılmıştır. Kaynak kişiler  arasında  ünlü folmlorcu  Prof.  Dr. Perev BORATAV ' 100  Soruda  Türk Follklor, İnançlar ve Gelenrekler- Gerçek  Yaüyınları -  İstanbul- 1994 , andıkları ve ondan da yararlandıklmarınıo  görüyorum.   Ölümle ilgili Bazı Gelenekler ve Uygulamalar: (İzzet Kocadağ),Konu ile İlgili Bazı İnançlar, Halk İnançları,  Hayvanlarla İlgili Bazı İnançlar, Uğur, Kısmet, Bereket İle İlgili Bazı İnançlar, Türbe, Yatır, ve Adak Yerleri (Hakan Sinan Mete ),Hamza Baba ve Kerametleri, Zeybekler Geleneği (İzzet Kocadağ ),Efe, Zeybek, Kızan, Zeybek Kıyafetleri, Başlık, Zeybek Türküleri, Zeybek Oyunları, Ünlü Zeybekler,( İzmir’de yaşamış bazı ünlü Zeybekler şu şekilde açıklıyorlar: Çakırcalı ( Çakıcı  ) Mehmet Efe,  Çakırcalı Koca Ahmet Efe, Poslu Mestan Efe, Gökçen Hüseyin Efe, Kamalı Mustafa Efe,( Kamalı Zeybek ), Mehmet Efe, Çamlıcalı Hüseyin, Kör Bayram, Köseli oğlu ( Toscalı Zeybek)  ve İnce Mehmet, Halk Sağaltıcılığı( İzzet Kocadağ), Halk Hekimliği, Halk Veterinerliği, Halk Hekimliği ve Uygulamaları, Arı Sokması, Akrep Sokması,  Yılan Sokması,  Zehirleme, Mide, Karın Ağrısı, Diş Ağrısı, Kol,  Ayak  Ağrısı gibi konulara genişçe  yer verilmiştir. Bunlarla ilgili genişçe bir kaynaklar bölümü vardır, Hepsi de Akademik bir kurala uygun olarak yapılmıştır. Halk Meteorolojisi ve Halk Takvimi ile ilgili Bazı Uygulamalar ( İzzet Kocadağ ),Yazla ilgili Tahmin ve Tespitler, Kışla İlgili bazı tahmin ve Bilgiler, Yağışla ilgili Bazı Bilgiler ve Halk Takvimi, Keçi Kırkımı ( Hakan Sinan Mete ),Balıkçılık, Yanar Gecesi,( Urfa ‘da Sıra Geceleri vardır ), Hıdırellez ve Gelenekleri (Aycan Hasırcılar), Geleneksel Giyim ve Kuşam,  Geleneksel Giysiler, Geleneksel Kadın Giysileri, Baş Giyimi, Beden Giyimi,  İç Gömlek( İç Ğöynek),İşlik, Harbalı Entari, Kemer ve Bel Kuşağı, Ayağa Giyilenler, Geleneksel Erkek Giysileri, Baş Giyimi, Yağlık ve Üstlük, Beden Giyimi, Gömlek; Zıbın, Yelek, İşlik,  Mintan ve Kuşak, Ayağa Giyilenler, Nazar Boncuğu (Hakan Sinan Mete),   Çömlekçilik, Nargile Marpucu Yapımı,  Hasırcılık, Keçecilik, İşlemler (Aycan Hasırcılar ),Halk Edebiyatı (İzzet Kocadağ ), Anonim Halk Edebiyatı,   Maniler, Ninniler, Tekerlemeler, Atasözleri; Bilmeceler, Deyimler, Halk Masalları, Efsaneler,  Yöresel Sözcük Hazinesi, Çocuk Oyunları (İzzet Kocadağ), Halk Müziği (Hakan Sinan Mete),Halk Dansları, Halk Çalgıcıları(  Hakan Sinan Mete), Deve Güreşleri (İzzet Kocadağ )  ve Aycan Hazırcılar’ın hazırladığı “ İzmir ve çevresinde Mutfak Kültürü “  ile son buluyor. ( Sayfa:414 )

Kitap 418 sayfa olup tertemiz bir baskı ve son derece kaliteli bir kâğıt ve düzenli bir kapakla hazırlanmıştı.  Ebat olarak 22 X 27,5 boyundadır. Kitapta renkli ve konulara uygun olarak bol bol ilgi çekici fotoğraf ve resimlerle sergilenmiş olup esere albenili bir zenginlik kazandırmıştır. Hiç usanmadan resimleri tek tek saydım aşağı, yukarı 265 fotoğraf- resim kullanılmıştır.   İşte   onlardan bazıları; itabın ilk sayfasında  Gazi Mustafa Kemal Atatürk ‘ün  konak Meydanında   ata binmiş ve halkı selamlayan bir  heykeli ( s.3), Yine Konak Meydanında bir saat kulesi (s.8),  2 nazar boncuğu (s.10), 1960 yılında  yeni  dünyaya merhaba diyen bir  bebek, bu bebek  şimdi 81 yaşında  olmalı ( s.23), Bir sünnet alayı (s.26),Askere uğurlama alayı (s.33), Büyük nişanda davetlilerden geline ve damada  kurdele asarken- takı takma / Kiraz- Örencik köyünde (s.42), Seferihisar’ / Düzce köyünde düğünde  keşke yapılırken (s.47), Menemen Doğan köyde bir düğün alayı (s.51), Hamza Baba Türbesinden bir görünüş (s.76- 1987),  İzmir ve Çevresinde boy gösteren Efeler (s. 84,85, 89),Keçi Kırkımında bir tabla ( 110),İzmir ve Çevresinde  Giyim Kuşamla ilgili  resimler (140,142, 143, 144,145 ), Oyalar  ve İşlemelerle ilgi resimle (209,211,213,215),,Halk Oyunları (372,373,375,377), ve Deve güreşleriyle göze hitap eden fotoğraflar, resimler( ,388,389,380). Bunlar sadece ilgimi çekenlerden bazılarıdır.

İzmir ve yöresinde oynanan Karambol Oyunu’ da ilgili çekti.  Bunun bir benzerini Mardin, ili Kızıltepe ilçesinin Esenli köyünde ( Girmelhep ) köyünde de yaşadım. Bu oyunu daha çok 11,12, 15, 17, 18 ve hatta 40 50 yaşlarında olan erkekler oynuyordu. Karambollarımız sadece taştandı. Yuvarlak bilye şeklinde olan bu karambollar değerli araştırmacı yazarımız bu konu ile ilgili yazısını okuyunca beni o eski günlerime götürdü.  Bu oyunda 3,4 veya 5 kişi ile oynanıyor. Fazla kalabalık olmaz. Biz bu karambollara  “ĞIRAK “ derdik. Tabi bu oyunun değişik varyantları da vardır…

 Yazım bir hayli uzadı. Böylesine emek verilmiş devasa bir kitap için kısa bir yazı yazmadım.  İzmir ve çevresinin halk araştırmaları konusunda gelenekler, görenekler, inançlar, sünnet ve evlenme düğünleri,  kadın ve erkek giysileri, halk edebiyatı, halk müziği, halk oyunları halk çalgıları, çocuk oyunları ve deve güreşleri ve İzmir ve çevresinde mutfak kültürüne kadar birçok folklorik bilgileri araştırıp bir kitapta toplamışlardır, Kitapta en çok hoşuma giden kültürel bilgilerle birlikte bunları araştıranların her konuya uygun olarak yazının son bitiminde kaynakların akademik ve bir folklor araştırmacısının  teknik ve yöntemlerine göre hazırlanmasıdır.

Örneğin: İlçe köy, kaynak kişinin adı soyadı, doğum tarihi, tahsili, medeni hali ve mesleği gibi teknik bilgilerin verilmesidir.  Örnek olarak Sünnet ile ilgili kaynaklar:  s: 31,Evlenme, Eş Seçme, söz, Şerbet, Küçük Nişan, Nişan, Düğün ile ilgili kaynaklar: s:53’te görülebilir. Hemen hemen tüm araştırmalarda söz edilen konular akademik ve teknik bir yöntemle yazılmıştır. Bunlarda işin ne denli önemli olduğunu ciddiyetini gösteriyor ve okuyucuya güven veriyor. Bu amaçla araştırmalı yapan arkadaşlarımıza gönülden alkış diyorum.

Kitapta göze çarpan üç araştırmacı yazarımız vardır. Aycan Hasırcılar, Hakan Sinan Mete ve İzzet Kocadağ’ı görüyorum. Tüm emeği geçenlerle birlikte bu değerli araştırmacılarımızı yürekten kutluyor ve ellerine sağlık diyorum.  Kitapta verilen hal kültürü araştırmalarından birkaç örnek vermeği çok isterdim. Birinden örnek versem diğerlerine de yer vermek  gerekirdi. Onun için kimsenin gönlünü kırmak istemem. Bunların kitaptan okunmasını sağlık veriyorum. Özellikle İzmir ve çevresinde mahalle veya  ilçelerinde  göre yapan  tüm öğretmenlerimize ve liseli öğrencilerimize  okumalarını  tavsiye  ediyorum.

Başta İzmir Valisi Sayın Mustafa Toprak, İzmir Kültür ve Turizm Müdürlüğü’nde görev yapan ve bu koca eserin hazırlanmasında emeği geçen yukarıda adını verdiklerimin cümlesine böyle bir eseri Türk kütüphanelerine kazandırdıkları, İzmir halk kültürünü gün yüzüne çıkardıkları için yürekten kutluyor, bu eserin diğer illerimiz için  bir örnek olmasını diliyorum.    

           Abdülkadir  GÜLER

          26 Ocak 2021-  SÖKE