Kelimelerin Tarihi: "Piyasa" kelimesinin etimolojisi

Piyasa kelimesinin sihiri

Piyasa... Ne sihirli bir kelime...Her derde deva, bilim adamından vatandaşa herkesin çok rahatlıkla ve yoğun olarak kullandığı bir kelime... Tekanlamlığının arkasındaki esnekliliğiyle çok farklı alanlarda kullanılabilen, herşeye dönüşebilen ve bütün koşullara uyum sağlayabilen bu nedenle de çok tutulan bir kelime...

Ülkemizde de 1960’lı yıllardan itibaren iktisadi ve siyasi tartışmalarda sürekli gündemden inmeyen piyasa kelimesi, “plan” kelimesinin karşısına ironik bir diyalektikle “pilav” kelimesiyle aşın, işin çözümü olan bir kavram olarak sunulmuştur. Bu yazıda “piyasa” kelimesinin ikisadi, siyasi yönlerini vareste tutup etimolojik yönünü anlatmaya çalışacağım.

Piyasa kelimesinin İtalya kent devletlerindeki evrimi

Piyasa kelimesinin kökeni grekçe “plateia” kelimesinden kaynaklanmaktadır. Plateia ise geniş cadde demektir. Günümüzdeki kullanımı anlamında piyasa kelimesi ilk olarak Latince ve İtalyanca’daki “piazza” kelimesinden türemiştir. Ancak kelime, esas anlamında İtalya’da 11. yüzyıldan sonra gelişmeye başlayan kent devletlerindeki iktisadi canlanmayla birlikte bu kentlerin ana merkezini oluşturan yer anlamında “piazza” yani “meydan” olarak kullanmaya başlanmıştır. “Piazza” İtalya kent devletlerinde kamusal yaşamın merkezini ifade etmektedir. Kelimenin ilk yazılı kaynaklarda kullanımı 1583 yılında olmuştur. Piyasa kelimesi kullanımı 16. ve 18. yüzyıllar arasında çok yaygın bir şekilde artırmıştır. Bu yüzyıllarda etrafı binalarla çevrili çok geniş kamusal alan (kare form)anlamında kullanılmıştır. 17. ve 18. yüzyıllarda Britanya’da İngilizler sütun ve çatılarla kapalı galeriler (diktörgen form) yada üstü kapalı uzun yolları “piazza” kelimesi ile ifade etmişlerdir. Amerikalılar ise 19. yüzyılda “piazza” kelimesini bir evin saçaklarla örtülü verandası anlamında kullanmışlardır. Özet olarak ifade edecek olursak, İtalya site devletlerinin geleneksel kent yada kasabalarında bulunan açık kamusal meydana “piazza” denmektedir. Kelime daha sonra Dalmaçya sahillerinde ve civar bölgelerde kullanılmaya başlamıştır. Piyasa kelimesinin İspanyolca karşılığı “plaza” , Fransızca karşılığı ise “place” 'dir.

Piyasa kelimesinin İngiltere’deki evrimi

İngiltere’de 1642’de Bedford Earl’ünün Londra’da ilk özel ortaklık şeklinde inşaa ettirdiği kamusal meydan olan Covent Garden yapılırken bu meydanın mimarı İnigo Jones, İtalya mimari modasından esinlenerek meydanın etrafını kemerlerle yapmıştı. Bu nedenle kelime İngiltere’de yanlış bir şekilde meydan yada pazar yeri anlamından farklı bir şekilde bir “evin verandası” anlamında kullanılmaya başlamıştır. Londralıların dilinde Covent Garden bir bütün olarak kamusal bir meydan değil, kemerlerinden dolayı “piazza” olarak kullanılmaya başlanmıştır. Günümüz İngiltere’sinde “piazza” genel olarak önemli bina yada alışveriş merkezlerinin önünde bulunan çim yada yeşilliklerin olmadığı taş yada asfaltla yapılmış açık yürüyüş yolu anlamında kullanılmaktadır. Türkçemizde de kullandığımız “piyasa yapmak” kelimeside bu anlamda kullanılmaktadır. Gezmek, dolaşmak, insanlarla karşılaşmak anlamında piyasa kelimesi, “piyasa yapmaya” dönüşerek toplumsal yaşamdaki kullanımını anlatmaktadır. Böylece kelime iktisadi ve siyasi anlamının yanında “toplumsal bir merkez” anlamını günümüzde de sürdürmektedir.

Piyasa kelimesinin Türkçemizdeki evrimi

Piyasa kelimesi ülkemizde de kelimenin tarihsel evrimine benzer bir şekilde seyir izlemiştir. Kelime Türkçemize İtalyancadan gelmiştir. Hem kelimenin ilk anlamında mal ve hizmetlerin alınıp satıldığı bir yer (gerçek yada sanal) anlamında hem de insanların gezme, dolaşma, insanlarla karşılaşma anlamında çok yoğun bir şekilde kullanılan bir kelimedir.

“Piazza” Avrupa’nın tarihsel oluşumunda kentlerde genel olarak iktisadi, siyasi ve toplumsal birliğin, bazen de kargaşanın bir merkezi olmuştur. Osmanlı İmparatorluğu ise “piyasa”yı yani “meydan”ı yaratamamıştır. Osmanlıda “Millet Sistemi”nin varlığıda zaten buna engel bir durum yaratmaktadır. Bu nedenle Osmanlı dönemiinde “Çarşı” ve “bedesten” sadece esnafı bir merkezde toplayan üniteler olmuşlardır. “Çarşı" ve “bedesten”i toplumsallaştırmak, “meydan”ı oluşturmak Cumhuriyet rejimi döneminde olmuştur.

Fehmi Dinçer

3 Mayıs 2008

Ankara

Kaynaklar:
M. Ali Kılıçbay, Şehirler ve Kentler, Gece Yayınları, 1993.

Kelimelerin Tarihi:

"Rönesans" kelimesinin etimolojisi:

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=108612


"Kapitalizm" kelimesinin tarihi:

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=103577

"Uygarlık" kelimesi tarihi:

http://blog.milliyet.com.tr/Blog.aspx?BlogNo=104424

Risk kelimesinin etimolojisi:

http://blog.milliyet.com.tr/Kelimelerin_Tarihi___Risk__Kelimesinin_Etimolojisi/Blog/?BlogNo=225803