Korelasyon mu, İlliyet Bağı mı?

Ekonomik veya istatistiki tahminler (ileriye dönük projeksiyonlar) yapılırken genellikle geçmiş veriler kullanılır. Bu projeksiyonların en basiti geçmiş veri olarak sadece geçmiş zamanın (geçmiş yılların) kullanıldığı projeksiyonlardır. Örneğin gelecek yıllardaki buzdolabı talebini tahmin etmek istiyorsak ve buna y dersek, yıllara da x dersek, geçmiş yıllara ait buzdolabı satış verilerinin olduğu dağınık diyagramdan (scattered diagram), y= ax+c gibi bir denklem elde ederiz. Burada x yerine, ilerideki yılları koydukça, örneğin 2019, 2020, 2021 gibi, denklem bize bu yıllardaki tahmini buzdolabı talebi rakamlarını verir. Bu metoda istatistikte “time series” denir.  Tabii bu yapabileceğimiz en basit tahmindir ve bir düz çizgi (straight line) tahminidir. Biraz daha gelişmiş bir tahmin yapmak istersek yıllar ile talep arasında düz çizgi değil de parabolik bir ilişki olduğunu farz ederiz; o zaman da geçmiş yıl verilerinden “en küçük kareler” (method of least squares) metodunu kullanarak, y=ax2+bx+c gibi daha gelişmiş bir ilişki formülü oluşturur ve bu formülden de daha sağlıklı bir tahmin elde ederiz.

Ama yukarıda kurulan ilişki daha hala çok basit ve sağlıklı bir tahmin yapmaya yetersiz bir ilişkidir, çünkü geçmiş ve gelecek yıllar ile buzdolabı satışları arasında bir illiyet bağı değil sadece bir korelasyon  (corelation) vardır. İleriye dönük sağlıklı bir talep tahmini yapabilmek için örneğin, yıllar boyunca gerçekleşmiş olan ve ilerisi için tahmin edilen evlenme sayısı tahminlerine, daha önce alınmış olan buzdolaplarının örneğin her yirmi senede bir olacağı varsayılan yenileme taleplerine vb de bakmak lazımdır. Çünkü evlilik sayıları ile buzdolabı satışları arasında bir illiyet bağı vardır, yani her yeni evlenen yeni bir buzdolabı alır. Keza yenileme talebi ile buzdolabı satışları arasında da bir illiyet bağı vardır. Aileler genellikle (veya ailelerin belli bir yüzdesi) her yirmi senede bir (veya on beş senede bir) buzdolaplarını yeni model daha az elektrik tüketen bir buzdolabı ile değiştirirler. Burada da bir illiyet bağı vardır. Bu ve buna benze illiyet bağlarını (örneğin fert başına düşen milli gelir ile ilişki) da hesaba alınarak yapılacak bir talep tahminin daha sağlıklı olacağı tabiidir.

Bizim konumuz buzdolabı satış tahmini değil, “korelasyon” ile illiyet bağı arasındaki farktır. Korelasyonda, iki değişken arasında bir ilişki vardır ama bu bir illiyet ilişkisi değildir (veya olmayabilir). İlliyet bağı bir sebep sonuç ilişkisidir (cause and effect relationship). Mesela sigara ile mesane kanseri arasında bir sebep sonuç ilişkisi vardır, Allah korusun mesane kanseri olmuşsanız ve sigara içerseniz (büyük bir ihtimalle) ölürsünüz. Ama bitkilerin filizlenmesi ile kedilerdeki seks dürtüsünün artması arasında çok sıkı bir ilişki olmasına rağmen bu, bir sebep sonuç ilişkisi değil sadece bir korelasyondur. Geçmiş yıllara baktığınızda ne zaman bitkiler filizlenmeye başlasa, kedilerde de aynı zamanlarda coşkun bir faaliyet artışı görürsünüz. Ama filizlenmenin sebebi kediler olmadığı gibi, kedilerdeki coşku artışının sebebi de filizlenme değildir. Arada bir sebep sonuç ilişkisi yoktur. Böyle bir ilişkinin bilinen veya bilinmeyen sebepleri olabilir. Mesela bizim örneğimizde, her iki olaya da etki eden üçüncü bir faktör vardır ki, o da baharın gelmiş olması ve baharda bütün tabiatın neşvünema bulmasıdır. Yani her ikisinden de bağımsız üçüncü bir etken hem bitkileri, hem kedileri (ve belki başka bazı şeyleri de) etkilemektedir.

Sözü fazla uzatmayalım. İki değişken arasındaki ilişkinin sadece bir korelasyon ilişkisi mi yoksa bir sebep sonuç ilişkisi mi olduğunu anlamak ve bilmek çok önemlidir. Bir korelasyon ilişkisini, illiyet ilişkisi sanmak ve ona göre tedbirler almak vahim sonuçlara, yanlış tedbirlere, yanlış tedavilere yol açabilir. Ekonomiden bir örnek vermek gerekirse, mesela faiz ile enflasyon arasındaki ilişki bir korelasyon ilişkisi midir, yoksa bir sebep sonuç ilişkisi midir? Evet yüksek faiz olan ekonomilerde genellikle yüksek enflasyon da görülüyor. Ama acaba faiz arttığı için mi enflasyona sebep oluyor yoksa enflasyon arttığı için mi faiz de artıyor, yoksa her ikisini de etkileyen üçüncü veya dördüncü etkenler mi var?