Marjinal Bir Dahi: David Cronenberg

“Belirli bir konuya neden ilgi duyduğumu film yaparken keşfederim, filmlerim bittiğinde çoğunlukla beni bir sürpriz bekler”.

Kanadalı David Cronenberg, tuhaf ve saplantılı filmlerin yönetmeni olarak anılır. Onun filmlerini derinlemesine incelemeden, ruhlarını yakalamadan “tuhaf ve saplantılı” gibi yüzeysel bir betimlemeye katılmak mümkün olabilir. Cronenberg’in dünyasına girince, insan bedeni ve teknoloji arasındaki ilişkiyi tanımlayan, bunun karşısında uyaran ve bunu gerçekten saplantıya dönüştürmüş, bir sinemacı ile tanışılır. Bu konuya duyduğu felsefevi ilgi, korku veya gerilim öğeleri aralanıp, alt metinler ortaya çıktığında anlaşılıyor. Tüm sinematografisi işaret ettiği alt metinleri görselleştirme şekliyle Onu son elli yılın en yaratıcı sinemacılarından birisi yapmaya yetiyor. Esasında yazar olmak isteyen Cronenberg, Toronto Üniversitesinde biyoloji okurken, edebiyat bölümüne geçer ve bitirir. Biyoloji okurken keşfettiği insan vücudu, sinemasının en temel nüvesi olur.

“Yazan ve sadece film çeken yönetmen arasında önemli bir fark olduğunu düşünüyorum, bütünüyle bir sinemacı olmak için senaryonuzu kendiniz yazmanız gerektiğine inanıyorum. Her zaman aklımda, babam gibi bir yazar olmak vardı, kazara ile yönetmen oldum ” diyen usta yönetmen bu güne dek sadece dört filminin senaryo yazılımına katılmaz. 

İlk dönem filmlerinde bilim ve insan bedeni arasındaki olumsuz etkileşimi, korku ve gore türüne yakın duran filmler üzerinden görselleştirdi . Olgunluk döneminden “Videodrome”, ”Sinek”, “Varoluş”, “Çarpışma” gibi filmlerini seçersek, bu kez de saplantılı bir şekilde teknoloji ve insan bedeni arasındaki ilişkiye odaklandığına tanık oluruz. Vücutları ortadan yararak içeriye video kasetleri, bedenlere “bioport” adını verdiği deliklerden, anne kordonu şeklinde simülasyon oyun bağlantılarını gönderdi, araba kazalarından cinsel zevk alanları, sineğe dönüşen bilim adamını gösterdi. Teknolojinin insan yaşamında gittikçe artan rolünün bir nevi bağımlılık yarattığını, bu kaçınılmaz gerçeğin, yeni bir insan bedeni yarattığını gösterdi. İlk filmlerinde bilim ve teknolojinin insan yaşamını etkilemesini anlatmaya çalışırken üslup olarak, 70’li yıllarda gittikçe artan sayıda çevrilen korku filmlerine yakın durdu. 1977 de yaptığı “Kuduz-Rabid” cinsellik ve zombi öyküsünün iç içe geçtiği bir film oldu. Başrol oyuncusu, ünlü porno yıldızı Marilyn Chambers’in varlığı, penisvari virüs, filmin en akılda kalan yönleri olur. İnsanlara yapılan deri nakilleri sonrası ortaya çıkan bir virüs, taşıyıcı ana bedende koltukaltına delik açarak yerleşir. Erkek cinsel organı gibi işlev görerek, diğer insanları sokar ve zombivari yaratıklara dönüştürür. Film, o yılların korku furyası içinde çok önemli sayılmadı. Genç Cronenberg insana faydalı olmaya çalışan bilimin kontrol dışı kalarak zarar verebileceğinin altını çizer. John Carpenter, Dario Argento, G.Romero gibi korku sineması ustalarının zirvede olduğu yıllardır. Yeni yetme Cronenberg düşük bütçelerle çevrilen ilk filmlerinde korkutmayı sever. Bu filmlerindeki mesajları yıllar sonra “Yeni Et-New Flesh” kavramını “Videodrome” ile tanımladıktan sonra bir anlam bütünlüğüne kavuşur. Gerçek niyetinin insanları korkutmaktan çok, filmden sonra, düşündürmek olduğunu kabul ettirmesi zaman alır. 

”Teknoloji yaşantımızın bir parçası o zaman bedenimizin de bir parçası olması kaçınılmaz” der bir röportajında. İlk döneminde “Shivers-Ürpertiler”, “The Brood-Hastanede Dehşet” gibi filmlerde parazitlerin ve bilimsel deneylerin insan beynine verdiği hasarları, kanlı fakat etkileyici bir biçimde anlatmaya devam etti. Bilimin ilerlemesine koşut mutasyona uğrayan bedenler üzerine, yaratıcılığını arttıran Cronenberg sonrasında birçok filme kaynak olan “Tarayıcılar-Scanners” 1980 ile daha çok “gore” tarzına yakın duran bir film yapar. Patlayan kafa sahneleri ile hafızalara kazınan filmde, anne karnında kimyasal bir ilacın yan etkisine maruz kalan embriyolar “telepatik” güçler kazanırlar. Doğumlarından sonra karşısındakilerin beyinlerini tarayarak dfüşüncelerini okuyup, istediklerini yaptıran Tarayıcılar sonunda kendi aralarında kozlarını paylaşır. Beyine hakim olma güçleri Cronenberg’in sonraki filmlerin de farklı şekillerde ortaya çıkar. Karşısındakinin beynine telepatik güçler ile hakim olma sonraki yıllarda bir çok bilim kurgu ve fantastik filmin değişmez öğeleri olur. 

“Videodrome” kariyerinde farklı bir noktaya adım attığı ilk filmi olur. Bir porno kanalının yöneticisi olan Max Renn (James Woods) korsan bir TV kanalında “Videodrome “adlı bir programının gönderdiği sinyallerin etkisi altına girer. Sado mazoistçe görüntüler içeren bu titrek yayın, her geçen gün beynine daha fazla hakim olur. Vajinayı andıran bir yarıktan karına sokulan video kasetler ile halüsinasyonlar dolu bir yaşama geçer. TV ekranı, videolar insan eti ile bütünleşir, organizmanın bir parçasına dönüşür. Gerçeğin ve sanrının iç içe geçtiği, cehennemi bir aleme girer Max Renn. Bir teknoloji kölesi olur. Cronenberg’in teknolojinin etin altına nüfuz etmesiyle oluşan, bu yeni bedenin beyinde de gerçekleşen yeni bir yazılım sonunda gerçekleştiğine inanır. Ve sonuç “Yeni Et” olarak anılacak organizmanın doğuşudur. Televizyonun bilinçdışına yerleştirdiği görsel kodlar vasıtasıyla insan beynini nasıl etkileyebileceğini anlatırken, sonraki yıllarda çevrilen “The Truman Show”, ”Bir Rüya İçin Ağıt-Dream For a Requiem”, “Kayıp Otoban-Lost Highway” gibi filmlere ilham kaynağı oluyordu. Max her geçen gün bir video oynatıcısına dönüşürken, TV cihazı da organikleşmeye başlar. Nefes alıp verir, kanar, patlar, bağırsaklar dışarı fırlar. 

Cronenberg bu filmden on altı yıl sonra çevirdiği “Varoluş-Existenz” ile bu kez TV ve video dünyasından “sibermekan” a geçer. Bu kez omurilik üzerinde açılan “bioport” deliklerinden bağlanan sanal oyunlar ile simülasyon dünyasına yaratılan bir kölelik söz konusudur. Gerçek yaşam ve simülatif yaşamın birbirine karıştığı, muğlak bir dünya ortaya çıkar. Matrix’in önemli esin kaynaklarından olan “Varoluş” karakterlerini bulundukları dünyayı her halükarda gerçek algıladıkları, gerçeklik dünyasının duygusunun kaybolduğu bir yere taşır. 

Beden ve metal ilişkisini, pornografinin sınırlarında dolaşan “Çarpışma-Crash” da farklı bir açıdan gösterir. J.G.Ballard’ın aynı adlı romanından uyarladığı filmdeki yoğun sevişme sahneleri ve kışkırtıcı yönü gerçek ruhunun önüne geçer. Araba kazası yaparak veya seyrederek, metalleri okşayarak tahrik olan, bir insan grubunu tanıtır film. İnsan etinin ve metalin iç içe geçtiğini, artık yeni bir beden oluştuğunu vurgulayan felsefeyi, bu kez cinsel haz üzerinden anlatır. Metalleşen ruhların ancak çarpışarak ilişkiye girmesi gibi bir alt metin seyirci tarafından çok iyi algılanmaz. Sinema tarihinin belki de en tuhaf ve en karanlık seks sahnesinde James Spader, Rosanne Arquette’in kalçasındaki bir yarayı haz noktası olarak kullanır. Cronenberg “karakter, öykü ve her şey filmdeki seks sahneleri üzerinden anlatılıyor, genelde seks sinemada bu anlamda kullanılmaz" der. Filmde kesme yapılmadan veya slow motion yapmadan gerçek zamanda çekilmiş birkaç korkunç araba çarpışması dikkat çeker. Filmden sevenler ve nefret edenler arasında ortada kalır. Yapımcısı bile filmden nefret ettiğini dile getirir. 

“İletişim kurmayı umduğu seyirciyi düşünerek, denemeyi nereye götüreceği yönetmenin bileceği bir şeydir. Bir sohbet esnasında Oliver Stone bana marjinal sinemacı statümü nasıl yaşadığımı sordu, eleştirisel veya küçümser değildi. İstesem Hollywood tarzı filmler yapabileceğimi, O da biliyordu. Ona seyircimin bana yettiğini söyledim. Nasıl bir seyirci istediğine, sinemacının önceden karar verebilmesinin tüm sinematografik dilini etkileyebileceğini düşünüyorum. En azından ben böyleyim”.

1983 yılında Stephan King’in romanından uyarladığı “Ölüm Bölgesi-Dead Zone” de uzun süre komada kalan bir adamın uyandıktan sonra kazandığı psişik güçleri anlatır. Çevresindeki insanlar ile ilgili geçmiş ve gelecekteki olayları görmeye başlar. Christopher Walker’ın yarattığı gizemli karakter, gelecekte olacağını gördüğü olayları, önleme sorumluluğunu üstlenmesi ile dönüşü olmayan bir yola girer. “Sinek-The Fly” bir bilim adamının, keşfedip kendisinde denediği moleküler teleportasyon yöntemi sonrasında, sineğe dönüşmesini anlatır. İki deney kabini arasında yaptığı bu moleküler taşımayı kendisini denek olarak kullanarak yapar. Kabinde fark edilmeyen bir sinek ile DNA’sı karışmıştır. Yavaş yavaş değişen bedeni, insan ve sinek arasında özelliklere sahip olur. Sevgilisinin kendisinden hamile kalması ve kürtaj yaptırmak istememesi dramın ayrı bir yönü olur.Jeff Goldblum canlandırdığı Seth Brundle ‘un adım adım değişimini mükemmel bir performans ile canlandırır. Film makyaj dalında Oscar kazanır. 

Kariyerinin en farklı iki filmi “Müthiş Yemek-Naked Lunch” ile “Örümcek-Spider” olur. Beat kuşağının öncü yazarlarından olan William S. Burroughs’un filme çekilmesi son derece zor olan, aynı adlı romanından uyarlayan Cronenberg halüsinasyonlar, sürrealist öğeler ile dolu, gerçeğin ötesine geçen bir film gerçekleştirir. Uyuşturucu etkisiyle yaşadıklarını, hissettiklerini yazması ile tanınan Burroughs’un, bu karmaşık dünyasını usta yönetmen olağanüstü bir görsellik ile yansıtır. Dev hamam böcekleri, yine hamam böceğine dönüşen, anüsvari bir açıklıktan bilgece konuşan daktilolar, uzaylı yaratıkları anımsatan ucubeler, organizmaya dönüşen makineleri, yaşayan en büyük özel efekt uzmanı Chris Walas ile birlikte yaratır. Ana karakter böcek ilaçlama şirketinde çalışan William Lee, yazar William Burroughs’ın alter egosunu/ikinci kişilğini temsil eder. Tozun uyuşturucuyu, böceklerin Kafkaesk bir ilhamla “Dönüşüm” öyküsünde sabah hamam böceği olarak uyanan Gregor Samsa’yı imgelediği filmde, Lee gerçek yaşamda Burroughs’un yaptığı gibi uyuşturucu etkisi altında, Wilhelm Tell oynar ve karısını alnından vurur. Eşcinsellik filmin özgürce kullandığı diğer tema olur.Anlaşılması ve hazmedilmesi zor, her seyredilişinde yeni bir şeylerin keşfedileceği gerçeküstü bu filmde, başından eksik etmediği fötr şapkası ve giyimiyle ellili yılların detektiflerini anımsatan Peter Weller, yazar Burroughs’un ikinci kişiliğini müthiş bir yorumla canlandırır. 

“Örümcek-Spider” ise Ralph Fiennes’in müthiş oyunculuğu yanında, klostrofobik atmosferi ile anımsanır. Yıllar boyu şizofreni ile mücadele eden bir adamın gerçekler ile yüzleşmesi sonrası, yaşadığı travmayı, klostrofobik ve insanın içini acıtan bir tonda anlatır. Bir kez daha halüsinasyonlar ve gerçek iç içe geçmiştir. Şizofreninin karanlık ve kontrolsüz dünyasını mükemmel bir anlatımla görselleştirir. İki binli yıllarda yaptığı iki film ile kendisi üzerindeki ezberleri bozar. 

Vigo Mortensen’ın başrol oyuncusu olduğu “Şiddetin Tarihçesi-A History of Violence” ve “ Şark Vaatleri-Eastern Promises” ile insan ruhundaki şiddetin köklerine döner. Şiddetin silinmez bir kodlama olduğunu söylerken gerektiğinde başvurmanın kaçınılmaz olduğunu gösterir. “Şark Vaatleri” Londra’da konuşlanmış Rus Mafyasının içinden, bir aile hikayesini epik bir havada anlatır. 14 yaşında, doğum yaparken yaşamını kaybeden bir Rus asıllı kızın cebindeki günlüklerden yola çıkan ebe Anna, gerçeği aydınlatmaya çalışır. Kızın talihsiz ölümünün Rus mafyası tarafından organize edilen suçların bir parçası olduğunu görür. Uyuşturucuya alıştırılan kızların pazarlandığı, bu sistemin merkezinin “Trans-Siberian adlı bir restoran olduğunu keşfeder. Başlangıçtaki boğaz kesme ve finalde hamamda çırılçıplak dövüş sahnelerinde şiddeti en çiğ şeklinde görselleştiren Cronenberg, bedenle olan ilgisini de bu kez dövmeler üzerinden sürdürür. Suçluların suçlarını ve yaşamlarını anlatan simgelerin bedenlerine dövmeleştirildiği bir Rus geleneğini kullanır. Cronenberg vari bir “Godfather” öyküsü olur.

Bir çizgi romandan yola çıkarak uyarladığı “Şiddetin Tarihçesi” yine aynı alt metine sadık kalır. İnsanda şiddet silinmez bir kodlamadır. Küçük bir kasabada restoran işleten bir adamın, geçmişinden gelen kaçtığı şiddete, ailesini ve kendisini korumak için tekrar sığınmasını anlatır. Bu film ile dahi yönetmen ilk kez Oscar adaylığı kazanır. 

Sinematografisinde başrolde Jeremy Iron ile yaptığı iki filmde Cronenberg, iki aykırı aşk öyküsünü kendi sinema dilinde anlatır. “Ölü İkizler-Dead Ringers” de, farklı karakterlerde olup da, yaşamlarını ayıramayan ikiz kardeşler Beveryl ve Eliot’un dramatik hikayelerini anlatır. Kadınlar dahil her şeyi paylaştıkları yaşamlarında Beveryl’in bir kadına aşık olması, bir kırılma noktası olur. Her ikisi de gerçekte aynı bedende yaşayan farklı iki karakterdir, ayrılma korkusu, onlarda yapışık siyam ikizlerinin psikolojisini DNA larına kodlamıştır. Birey olmak ancak bir kardeşin ölümü ile mümkündür. Jeremy Iron’ın iki karakteri de müthiş canlandırdığı film, onun oyunculuğu kadar karanlık finali ile de hafızalara kazınır. Aşk öyküsü içinde bu kez ayrılamayan ikiz bedenler vardır. “M. Butterfly” Çin’de yaşanmış aykırı bir aşk öyküsünü anlatır. Fransız bir diplomat, tutkulu bir aşk yaşadığı Çinli opera sanatçısının dört yılın sonunda erkek olduğunu öğrenir. Öykü birçok yanıtlanmamış soru ile kapanırken, gerçek ve yalan arasındaki sınırda kalır. Marjinal bir dahinin odak noktası olarak aşkı seçtiği öykülerinde “ötekilerden” biraz farklı olması doğal olur.

Kariyerinin son yıllarında kendisini etkileyen her konuya yaklaşan Cronenberg Freud ve Jung arasındaki method farklılığını işlediği "Tehlikeli İlişki" de diyalog ağırlıklı, teatral bir filme imza atar. Sevdiği tempo duygusunu keskin diyaloglar ile sürdürmeyi seçen Cronenberg sinematografisinin en farklı filmine imza atar. Fetiş oyuncularından Vigo Mortenson Freud, son yılların çıkış yapan ismi Michael Fassbender Jung ve hasta Sabine rolünde Keira Knightly oynar.

2012'de yaptığı "Cosmopolis" de eleştiri oklarını kapitalist sisteme saplar. Süper zengin, genç bir girişimçinin izole ve acıklı yaşam çizgisini, 24 saatlik yaşam diliminden  ilginç yan karakterler ile yansıtır. Başrolde son yılların flaş aktörü Robert Pattison'ın mesafeli ve soğuk duruşu kapitalist sistemle örtüşür.       

“Film yaptıkça kesinliğe, sadeliğe, hatta minimalist anlayışa daha çok yaklaşıyorum. Sade ve direk olmayı çok seviyorum. Resmi daha çok manipüle ederek karmaşık bir hale sokan yönetmenleri eleştirmiyorum, onları anlıyorum ama bana uymuyor. Zoom hiç kullanmam, onun yerine kamerayı hareketlendiririm, bu şekilde kendinizi fiziksel olarak hareket alanı içinde bulursunuz. Benim görüntüye yaklaşımım Brian De Palma yerine Robert Bresson olabilir.”

FİLMOGRAFİ

1969 STEREO 

1970 CRIMES OF THE FUTURE 

1975 SHIVERS-ÜRPERTİLER 

1976 RABID-KUDUZ 

1979 THE BROOD-HASTANEDE DEHŞET 

1981 THE SCANNERS-TARAYICILAR 

1983 VIDEODROME 

1983 DEAD ZONE-ÖLÜM BÖLGESİ 

1986 THE FLY-SİNEK 

1988 DEAD RINGERS-ÖLÜ İKİZLER 

1991 NAKED LUNCH-MÜTHİŞ YEMEK 

1993 M.BUTTERFLY 

1996 CRASH -ÇARPIŞMA 

1999 EXISTENZ- VAROLUŞ 

2002 SPIDER-ÖRÜMCEK 

2005 A HISTORY OF VIOLENCE-ŞİDDETİN TARİHÇESİ 

2007 EASTERN PROMISES-ŞARK VAATLERİ 

2010 A DANGEROUS METHOD-TEHLİKELİ İLİŞKİ

2012-COSMOPOLİS