Metropoliten Ankara 2025 makroformu ve kent merkezi (3) (1)

Kuramsal olarak, kent formları değişik toplumsal süreçlerin karşılıklı etkileşimi sonucu oluşmaktadır.

Bu nedenle;

1. 1990’lı yılların Ankara’sının kent formu çözümlenirken önce kent formunu belirleyici süreçlerin zaman içinde gelişimi incelenmiş,

2. Kent Makro formu tanımlanmış,

3. Bu süreçlerin kent makro formunu nasıl belirlediği açıklanmaya çalışılmıştır.

Böyle bir temel oluşturulması, geleceğe ilişkin öneriler için bir dayanak elde etmektir.

Ankara, kent formunda “Desantrilize” edici eğilimlerin ortaya çıktığı saptanmış ve bu bulgulara dayanarak 2015 Ankara Kent Makro formunda desantrilize bir kent makro formu önerilmiştir.[1]

Bu çalışmada, geleceğin kestirilmesinde nüfus, işgücü vb konularda ayrıntılı kestirimler yapılmıştır.

II.1. KENT MAKRO FORM OLUŞUMUNU ETKİLEYEN FAKTÖRLER

Kent formunun oluşumunu etkileyen faktörler şöyle özetlenebilir:

a. Kentin Fiziki Coğrafyası/Morfolojik Yapı;

. Yerleşmeye uygun özellikleri olan alanlar

b. Nüfus Gelişimi;

. Doğurganlık,

. Ölümlülük,

. Göçler,

. Yaş ve cinsiyet dengesi,

c. Kentin Ekonomik Temelindeki Farklılaşma ve İşgücü ve İstihdamın Gelişimi,

d. Kentteki Yapılanmanın Niteliğini Belirleyen Süreçler;

. Devlet Yapılarının Yerseçim Süreci,

. Sanayi Yerseçim Süreçleri,

. Konut Yerseçim Süreçleri,

. Kentiçi Yolcu Taşıma Hizmetlerindeki Gelişmeler,

. Altyapı Sağlama Süreçleri,

. Kent Topraklarında Mülkiyet Dağılımı ve El değiştirme Süreçleri,

Başkent olarak ANKARA, “Yönetsel Bir Denetim Merkezi” dir. TBMM, Bakanlıklar ve Kamu kuruluşları Kent Merkezinin en önemli öğeleridir. Kentin temel işlevlerini belirleyen bu öğeler, merkezdeki bazı etkinliklerin yer seçimi kararlarını etkilemektedirler.

Cumhuriyetin başlarında, bankaların genel merkezlerinin ULUS’TA , I. TBMM Binası yakın çevresinde konumlanmıştır. Ankara’da yeni oluşan bu ekonomik (akçal) merkez, İstanbul’da olduğu gibi ticaretle bütünleşmiş, yerinden kıpırdamaz bir etkinlikler kümesi yaratmamıştır

[2]

ODTÜ Çalışma Grubunun 1985 yılında yaptığı araştırmaya göre; devletin karar verme işlevlerinin bulunduğu ve halkla ilişkisi yüksek olan kent merkezinde ticaret kümelenme eğilimi gösterirken, Ankara temelde bir yönetim merkezi olmasına karşın, özellikle 1955’ den sonra ihmal edilmeyecek bir “SANAYİ” gelişmesi olmuştur.

Sanayideki bu gelişme, özellikle kent saçağının formunun belirlenmesinde önemli ölçüde bağımsız bir değişken olmaktadır. Orta ve büyük sanayi, tek başına yer seçtiğinde kentin ana karayolu bağlantıları üzerinde yerleşmekte, bunun yanısıra Organize Sanayi Bölgeleri içinde örgütlenerek kent saçağında kurulmaktadır.

II. 2. ANKARA KENT MAKRO FORMUNUN OLUŞUMU VE MİA

II. 2. 1. ANKARA 1990 KENT MAKRO FORMUNU BELİRLEYEN ETMENLER

a. Kentin Fiziki Coğrafyasından Gelen Etkiler:

Ankara kentinin coğrafik mekanda yayılımı aşağıda belirlenen alanların jeomorfolojik özellikleri bakımından değerlendirilmesi yapıldığında, kentin yayılımının genellikle yerleşilebilir alanlar üzerinde olduğu ama gecekondu alanlarında olduğu gibi yerleşmeye elverişli olmayan alanlarda da yapılaşmanın gerçekleştiği görülmektedir. Ankara kent formu üzerinde doğal koşulların düzeltici etkileri olmakla birlikte, kent formunun esas belirleyicisinin toplumsal ve ekonomik süreçler olduğu ortaya çıkmaktadır.

Topografik eşikler:

1. 800-850 m. Arasındaki Vadi ve Ova Tabanı Düzlükleri,

2. 850-900 m. Yükseltide Alçak Sekiler,

3. 900-1000 m. Yükseltide Yüksek Sekiler,

4. 1000-1100 m. Yükseklikteki Alçak Platolar,

5. 1100-1200 m. Yükseklikte Orta, 1200-1500 m. Yükseklikte Yüksek Platolar,

b. Kentin Büyümesini Belirleyen Temel Süreçler:

Bu çalışmada; kentin büyümesini belirleyen iki temel süreç olarak nüfus artışıyla iş gücü ve istihdamın gelişimi ele alınmıştır.

b. 1. Ankara Nüfusunun Gelişimi ve Nüfus Artışının Bileşenleri:

Ankara 1927-1975 döneminde sürekli ve kararlı bir büyüme göstermiş, 1975-1990 döneminde ise büyümesinde bir yavaşlama oluşmuştur. Hızlı büyüme dönemi iki alt döneme ayırılabilir. 1927-1950 arasında, Ankara, başkent olmasının getirdiği ivme ile Türkiye’ nin ortalama kentleşme hızından iki misli hızla büyümüştür. 1950-1975 döneminde Türkiye’ de kentleşme hızlanmış olduğu için Ankara’ nın büyüme hızı Türkiye kentleşme hızının ancak biraz üstünde kalmıştır. 1975 Yılına kadar çok güçlü bir çekim merkezi olan Ankara’ çekim gücü bu yıldan sonra önemli ölçüde zayıflamıştır.

TABLO 1: TÜRKİYE VE ANKARA NÜFUSUNUN GELİŞİMİ

YILLAR
TÜRKİYE
TÜRKİYE
ANKARA
TÜRKİYE
ANKARA'NIN
ANKARA'NIN

NÜFUSU
NÜFUSU
NÜFUSU
KENTLİ
KENTLİ
TOPLAM

(BİN)
(10000BİN)

NÜFUS
NÜFUS
NÜFUS

%
İÇİNDEKİ
İÇİNDEKİ

ORANI %
ORANI

1927
13648
2223
74, 553
16, 28
3, 35
0, 546

1935
16648
2721
122, 72
16, 84
4, 51
0, 759

1940
17821
3216
157, 242
18, 05
4, 89
0, 882

1945
18790
3466
226, 712
18, 44
6, 54
1, 206

1950
20947
3924
228, 536
18, 73
7, 35
1, 377

1955
24065
5425
451, 241
22, 54
8, 32
1, 875

1960
27755
7200
650, 067
25, 94
9, 03
2, 342

1965
31391
9343
905, 66
29, 76
9, 69
3, 466

1970
35605
12724
1, 236, 152
35, 74
9, 71
3, 471

1975
40347
16707
1, 701, 004
41, 41
10, 18
4, 216

1980
44736
20330
1, 877, 755
45, 44
9, 24
4, 197

1985
51421
26418
2, 251, 533
52, 14
8, 46
4, 378

1990
56473
31804
2, 559, 471
56, 32
8, 05
4, 532

Kaynak : DİE Nüfus Sayımı İstatistikleri

Nüfusun Yaş ve Cinsiyet Dağılımı:

1927 yılında Ankara’da 15-65 yaş grubundaki erkek nüfus fazlalığından kaynaklanan bir dengesizlik varken, zamanla bu dengesizlik azalmış, 1975 yılında Ankara nüfusunun yaş ve cinsiyet dağılımı Türkiye’de 100 000’den fazla nüfuslu diğer yerleşmelerin yaş ve cinsiyet dağılımıyla benzer hale gelmiştir.

Ankara’nın nüfus büyüklüğünde ve yapısında gözlenen dönüşümler,

1. Doğum oranındaki değişmeler,

2. Ölüm oranındaki değişmeler,

3. Belde sınırlarındaki genişlemeler dolayısıyla eklenen yeni nüfus,

4. Net göç miktarındaki değişmelerle açıklanabilir.

Ankara için toplam doğurganlık hızı konusundaki tek güvenilir saptama Türkiye Nüfus Araştırmasında 1965-1966 yılı için yapılmıştır. Bulunan değer 3.71’dir. Ankara’da toplam doğurganlık hızının 1935’te 3.60 düzeyinden, hızlanan göç kırsal doğurganlık alışkanlığını kente taşıyacağından1955’te 3.70’e yükseldiği, 1965 yılına kadar bu düzeyde kaldığı, 1980’de 3.10 düzeyine indiği kestirilebilir.[3]

Ölüm oranlarında Shorter ve Macura’nın çalışmalarından yararlanarak, Ankara’da çocuk ölümlüğünün 1935’te binde 200’den sürekli bir düşmeyle, 1980’de binde 92’ye indiği söylenebilir.

Bu verilerden yararlanarak hesaplanan Ankara’daki kaba doğum ve ölüm oranlarında ve doğal nüfus artış hızındaki değişimler aşağıdaki tabloda gösterilmiştir.

TABLO 2.: ANKARA NÜFUSUNUN YAŞ VE CİNSİYET DAĞILIMI

1950


1960


1970


1980

E
K
T
E
K
T
E
K
T
E
K
T

0-14
13, 4
12, 8
26, 2
16, 4
15
31, 4
18, 3
16, 4
34, 7
18, 1
16, 8
34, 9

15-64
43, 8
27, 6
71, 4
40, 3
25, 9
66, 2
34, 6
27, 7
62, 3
32, 6
29, 6
62, 2

65 +
0, 9
1, 5
2, 4
0, 9
1, 5
2, 4
1, 2
1, 8
3
1, 2
1, 7
2, 9

TOPLAM
58, 1
41, 9
100
57, 6
42, 4
100
54, 1
45, 9
100
51, 9
48, 1
100

Kaynak : DİE Nüfus İstatistikleri

TABLO 3 : ANKARA’DA DOĞAL ARTIŞ ORANININ DEĞİŞİMİ

YIL
1955-60
1960-65
1970-75
1975-80
1980-85
1985-90

KABA DOĞUM
26, 8
27, 4
28, 2
24, 4
28, 8
27, 6

HIZI (Binde)







KABA ÖLÜM
10, 9
9, 5
8, 4
7, 6
7, 5
6, 9

HIZI (Binde)







DOĞAL ARTIŞ
15, 9
17, 9
19, 7
19, 8
18, 3
20, 7

HIZI (Binde)

Ankara nüfus artışında etkili olan üçüncü süreç belde sınırlarının idari kararla büyütülmesidir. Kentin sınırları 1926, 1937, 1957, 1973, 1982, 1991 yıllarında büyütülmüştür. 1982 yılındaki sınır değişikliği kent nüfusunu 24.000 arttırmıştır.

Nüfus büyümesinin dördüncü bileşeni olan net göçlerin hesaplanması için; yaş grupları hayatta kalma yöntemiyle bir önceki nüfus sayımında verilen nüfusun doğal artışla hangi düzeye ulaşacağı saptanmış, nüfus sayımında elde edilen nüfusla farkı hesaplanarak net göç bulunmuştur.

Net göçün ve doğal nüfus artışının kent nüfus artışına katkıları aşağıdaki tabloda verilmiştir.

TABLO 4: ANKARA NÜFUS ARTIŞINA DOĞAL ARTIŞ VE

NET GÖÇLE ARTIŞIN PAYLARI

1950-1955
1955-1960
1960-1965
1965-1970
1970-1975
1975-1980
1985-1990

(1000) %
(1000) %
(1000) %
(1000) %
(1000) %
(1000) %
(1000) %

DOĞAL ARTIŞ
24, 3-14, 9
19, 2-38, 2
23, 2-59, 6
28, 4-93, 9
27, 7-128
90, 3-159
52, 7-197

NET GÖÇ
138, 4-85
80-160, 7
76, 7-196
71, 6-236
72, 3-335

47, 3-176

TOPLAM ARTIŞ
162-100
100-98
100-225
100-330
100-464
100-176
100373

1975 yılına kadar Ankara’ ya göç önemini korumuştur. Nüfus artışının %70’ i göçten gelmiştir. 1975-1985 döneminde ise göçün katkısı %35’ e düşmüştür. Bu noktada göçün yavaşlamaya başladığı, Ankara’nın nüfusunun yılda %3’ ü düzeyinde arttığı, bu büyümenin %70’inin doğal artıştan, %30’ unun ise net göçten geldiği söylenebilir.

b. 2. Ankara’ da İşgücü ve İstihdam Gelişimi:

Bir kentin nüfusundaki artış bağımsız bir değişken değildir, istihdam olanaklarının gelişmesine bağlıdır. Ankara’ nın yaratabildiği istihdam olanaklarını Türkiye kentsel ortalamasıyla karşılaştırabilmek için aşağıdaki tablo hazırlanmıştır.

TABLO 5: ANKARA’ DA ÇALIŞAN NÜFUSUN EKONOMİK OLARAK

AKTİF YAŞTAKİ NÜFUSA ORANI

(1945-1965: 15 Yaş ve Daha Yukarı Yaştaki, 1970 sonrası: 12 ve Daha Yukarı Yaştaki Nüfus)

1955
1960
1965
1970
1975
1980
1982
1990

ANKARA
E

K

T
89.29

14.50

61.26
86.39

12.01

57.32
84.61

11.78

54.03
79.19

15.83

50.99
71.43

18.33

47.03
68.25

13.76

42.20
63.08

9.81

36.30
64.54

9.76

74.30

TÜRKİYE KENTSEL
E

K

T
89.32

18.06

57.88
83.69

8.89

48.70
81.47

8.92

48.70
70.25

10.84

42.95
73.54

15.45

46.71
68.32

11.58

41.22
68.61

11.22

39.91

Bu tabloda; çalışabilir nüfusun, çalışan nüfusa oranı verilmiştir. Tabloda DİE istatistiklerinin kapsamında 1970 yılı sonrasında değişme olduğu için bu yılda önemli bir süreksizlik görülmektedir. Buna rağmen Ankara’ da toplam istihdam oranının Türkiye ortalamasına göre yüksek kaldığı, bu yüksekliğin Ankara’ da kadının çalışma eğiliminin Türkiye kentler ortalamasının üstünde kalmasından kaynaklandığı söylenebilir.

Ankara’ nın bir üniversite kenti olması dolayısıyla çok sayıda üniversite öğrencisinin bulunmasına karşın yaratılan istihdamın da Türkiye kentler ortalamasının üstünde olması, Ankara’ da işsizlik oranının diğer kentlere göre düşük olmasının bir göstergesi olarak yorumlanabilir. Bu da Ankara’ nın hızlı büyümenin arkasındaki temel nedeni ortaya koymaktadır.

Ankara kentinin istihdam yaratma niteliğinin Ankara’ nın ne tür faaliyetlerde uzmanlaşmasından doğduğunu çözümleyebilmek için, yerleşme oranlarının (location quotient) değişimini gösteren aşağıdaki tablo hazırlanmıştır.

“Yerleşme oranı” bir sektörde Ankara’ da çalışanlar yüzdesinin, Türkiye kentleri toplamında o sektörde çalışanlar yüzdesine bölerek elde edilmiştir. Bu oranın bir sektörde 1’ den büyük olması o sektörün kentin uzmanlaştığı “temel ekonomik faaliyeti” olduğunu gösterir.

TABLO: 6 ANKARA’ DA EKONOMİK FAALİYETLERİN KEENEST

YERLEŞME ORANLARI (Location Quotients)

SEKTÖRLER
1955
1960
1965
1970
1975
1980
1982
1990

TARIM
0.37
0.35
0.36
0.34
0.16
0.16
0.05
0.05

MADEN İSTİHRACI
0.19
0.13
0.14
0.26
0.48
0.11
0.05
0.05

İMALAT SANAYİİ
0.60
0.60
0.57
0.58
0.93
0.64
0.71
0.76

ELEKTRİK, GAZ, SU
1.66
1.30
1.66
1.42
1.63
1.97
1.96
2.04

İNŞAAT
1.53
1.40
1.34
1.01
1.09
0.92
0.92
1.02

TOPTAN VE PERAKENDE TİCARET, LOKANTA
0.97
0.94
1.13
0.88
1.22
0.91
0.87
0.75

ULAŞTIRMA, HABERLEŞME, DEPOLAMA
1.05
1.10
1.13
1.04
1.02
1.02
1.01
1.02

MALİ KURUMLAR, SİGORTA, TAŞINMAZ MALLARA AİT İŞ HİZMETLERİ

*

*

*

1.91

1.52

1.97

1.86

-

TOPLUM HİZMETLERİ, SOSYAL VE KİŞİSEL HİZMETLER

1.53

1.45

1.53

1.55

1.75

1.48

1.45

1.45

İYİ TANIMLANMAMIŞ FAALİYETLER
1.46
1.30
1.18
1.04
0.26
0.92
0.51
0.3

Yukarıdaki tabloda da görülebileceği gibi, Ankara’ da “Tarımsal Faaliyetler” in kent ekonomisine katkısının hızla azaldığı, imalat sanayinde Ankara’ da yerleşme oranının sürekli olarak 1’ in altında 0.60-0.70 dolaylarında kaldığı söylenebilir. 1970 sonrasında, Ankara’ da “Sanayi Sektöründe” bir canlanma olması kendisini 1975 yılı oranının 0.93’ e çıkmasında göstermektedir.

İstihdam toplamı çok küçük olan “Elektrik, Gaz ve Su” gibi kente özgü üretim alanlarında yerleşme oranının sürekli olarak 1’ in üstünde olması, bu sektörlerin temel ekonomik aktiviteler olduğunu göstermekten çok Ankara’ nı bu alanlarda diğer kentlere göre daha iyi hizmet aldığını gösterir.

“İnşaat Sektörü” nde ise 1970 yılına kadar Türkiye kentlerine göre yüksek olan istihdam yığılmasının zaman içinde azalarak, Türkiye ortalamasının biraz altına düştüğü gözlenmektedir.

“Ticaret Sektörü” nde yerleşme oranları 0.90 ile 1.20 arasında değişmektedir. Ticaret kesiminde Türkiye’ deki kentsel ortalamalar düzeyinde kalındığı söylenebilir.

“Ulaşım ve Haberleşme” konusundaki yığılma da ticaret kesimindekine benzer özellikler taşımaktadır.

Yukarıdaki tabloda Ankara’ da yerleşme oranları sürekli olarak 1’ in üstünde kalan ve kentsel ekonominin temel faaliyet alanlarını oluşturan iki sektörün bulunduğu gözlenmektedir. Bunlardan birincisi; “Mali Kurumlar, sigorta, Taşınmaz Mallara Ait İş Hizmetleri”, ikincisi ise “Toplum Hizmetleri, Sosyal ve Kişisel Hizmetler “ sektörleridir. Bu sektörlerdeki yığılma Ankara’nın “BAŞKENT” ve metropoliten bir merkez olmasıyla doğrudan ilişkilidir.

“Başkentlik Fonksiyonu” ile ilişkili eylemler;

“Bakanlıklar”, “İlgili Kuruluşların ve Kamu İktisadi Teşekküllerinin Yönetim Merkezleri”ni içerirken; “Eğitim”, “Sağlık” ve “Kültürel Hizmetler”deki yoğunlaşma; Ankara’nın bir Metropoliten Merkez olma özelliği ile yakından ilgilidir.

Türkiye’nin “Finans Merkezi” olmamasına karşın, “Bankacılık”, ”Sigorta” ve “İş Hizmetler”deki yoğunlaşma, büyük ölçüde finans kurumlarının “Yönetim Merkezleri”ni Ankara’da tutmalarıyla açıklanabilir.

[1] “Ankara 1985’den 2015’e “, O.D.T.Ü. Şehir ve Bölge Planlama Bölümü Çalışma Grubu, Ankara Büyük Şehir Belediyesi, EGO Gn., Md.lüğü, s.2, 1986

[2] TEKELİ, İ., OKYAY, T., GÜLÖKSÜZ, Y., “Gecekondulu, Dolmuşlu, İşportalı ŞEHİR”, İst., s.3-63, 1976

[3] “1985 Ankara’sında Makro Formun Belirlenişi ve 2015 Ankara’sı İçin Bir Makro Form Önerisi.ABŞB Raporu, s.7, 1986