Nogay devletinin parçalanması

On altıncı yüzyıl ortalarına dek Nogaylar, yazlık göçlerinde kuzeydeki Kama Irmağı’na değin çıkarlar ve komşu Kazan hanları ile de iyi münasebetler içinde olurlar idi. Nitekim Yusuf Mirza, kendi kızı Süyümbike Hatun'u Kazan hükümdarı Safa - Giray Han'a vermiş bulunuyordu. 1555'lerde Nogaylıları görmüş olan Seydi Ali Reis (ölm. 1562), Mir'atü'lmemalik adlı eserinde onları kısaca anlatır. Rus çarlığı, 1552 yılında Kazan Hanlığı’nı yıktıktan sonra, Nogay ülkesine iyice yaklaşmış oluyordu. Bu amansız tehdit Aşağı idil havzasına da yaklaştığında Nogay beylerinden bir - ikisi başlarında Yusuf Mirza’nın kardeşi İsmail Mirza bulunduğu halde, Çarlık idaresine yanaşırlarsa daha rahat yaşayabileceklerini sandılar. İki kardeş arasında bu yüzden çıkan anlaşmazlık ve çatışmalar, sonunda koca ulusun ikiye bölünmesine yol açmıştır. Ruslar da o sırada, kendilerine bağlanan İsmail Mirza’nın güçlenmesi için yardım ediyor, ayrıca armağanlar ile kandırdıkları bazı Nogay boy beylerinin de onun yanında yer almasını sağlıyorlardı. Yusuf Mirza 1555 yılında bir tuzağa düşürülerek öldürüldü. Ancak oğulları ve ona bağlı kalan uruklar mücadeleyi sürdürmeye yeterli olmadığından, Yusuf Mirzalılar idil'in batısına geçip, daha önceleri göçmüş Şırın, Barın, Kıpçak, Argun... gibi Kırım Hanlığı’nda yaşamaya karar verdiler.

Öte yandan yine o 1557–58 kışında Hazar bozkırı’nda baş göstermiş kıtlığın Nogayların besi hayvani varlığını büyük ölçüde kırmasıyla bu göç işi hızlandırıldı. Nitekim o kış, kuraklık ve yem kıtlığı yüzünden beslenememiş hayvanlardan yüz binlercesi ölmüştür. Bunun tabii sonucu olarak da Nogaylar arasında açlık başladı. İsmail Mirza'ya karşı olanlar, Kazı (Kadı) Mirza idaresinde hemen o 1558 kışında idili geçip Kırım ülkesine doğru göçe giriştiler.

Ne var ki, uruk ve boyların çoğu İsmail Mirza idaresi altındaki yerlerde toplanmışlardı. Böylece Doğu Avrupa'daki Kazan ve az sonra Ejderhan (Astrahan) Hanlıkları’nın Rus istilasına uğrayıp boyunduruk altına düşmeleri sırasında, koca Nogay ulusu da kendi içinden üç ulus'a bölünüp çöküyordu. Rus kaynaklarının verdiği bilgi ve adlandırmalara göre, Nogaylar on altıncı yüzyılın ikinci yarısında üç parçaya ayrılmış idi:

a) Büyük Nogay Devleti
b) Küçük Nogay Devleti
c) Altı Oğul Nogayları

Bunlardan en kalabalığı olan Büyük Nogay Devleti, idil ırmağı’nın Aşağı ve Orta boyu sol yakasından doğuya uzanan topraklarda bulunuyordu. Hazar bozkırı’nda kışlar, Ural sıradağları’nın güney kesiminde yaylarlardı. Büyük Nogayların başında bulunan İsmail Mirza, 1558 yılında bağımsızlığı bir kenara bırakıp Moskova'daki Rus çarının hâkimiyetini tanıdı, Devletin başında bulunduğu sürece de, Rus hizmetinde kaldı. Onların Hazar bozkırı’nı istila etmelerinde, Astrahan şehrinin zaptında (1556) büyük yardımda bulundu. Ancak onun ölümünden (1563) sonra, boy beyleri Mirzalar Ruslar ile işbirliği yapmanın ne denli yanlış olduğunu anlayarak, Kırım Hanlığı’na, Osmanlı Devleti'ne dönmek istediler. Büyük Nogaylar, bu amaçla Rus boyunduruğundan kurtulmak için bir kaç kez girişimde bulundularsa da (1563, 1564, 1567) başaramadılar daha da bölündüler.

Bu yeni parçalanma devresinde, her bölüntüye ayrıca başkanlık etmesi için Moskova'dan ayrı Mirzalar atandı. Böylece artık onların tanıttığı Mirzalar, birbiriyle çekişerek hüküm sürmeye başladı. Çar Boris Godunov çağında (1598 – 1605) ve 1600 yılında Büyük Nogaylar, Moskova idaresine bağlılığı bir kez daha kabul etmeleriyle, İşterek Mirza onlara idareci atandı. O yıllarda bölgede yine kıtlık vardı. Nitekim 1601 yılında yeni bir kıtlığın getirdiği açlık yüzünden kuzeydeki Samar ırmağı havzasında bulunan Nogayların çoğu, güneybatıya Kuban ırmağı havzasına göç ettiler.

Devlet - Giray Han (1551 – 1577), idil ırmağı’nın batı yakasına geçip Kırım Hanlığı’na giren Nogaylara, Azak denizi havzasında Ten ile Kuban ırmakları arasındaki bozkırlarda yer verdi. Kafkaslar - berisi'ne geçen ve nüfusunun daha az olduğu anlaşılan bu kitleye, "Küçük Nogay ulusu" veya o sıralardaki beyleri Kazı Mirza’nın adıyla "Kazı - mirza ulusu, Kazı ulusu" denmeye başlandı. Bundan böyle Kırım devlet teşkilatında Han’ın büyük oğluna da, oradaki Nogaylar üzerinde başbuğluk (ser askerlik) vazifesi verilir oldu. Küçük Nogaylar artık Karim Hanları ve Osmanlı sultanları yanında yer almaya başladılar. Nitekim Osmanlı devleti'nin Ejderhan (Astrahan) seferi sırasında (1569), Osmanlı ordusuna Kazı Mirza kumandasında 30 bin atlı Nogay da katılmıştır. En doğuda Çim (Emba) ırmağı havzasında kalan az nüfuslu üçüncü kitleye ise, "Altı oğul ulusu" veya kısaca "Altı ulus" deniyordu. Hakkında henüz pek az bilgimiz bulunan bu kitlenin adındaki "(oğul)" sözü, onların bir atanın altı oğluna bağlı obalardan oluştuğunu gösterse gerekir.

Parçalandıktan Sonraki Hükümdarlar Büyük Nogay Türk Devleti (Ordası) 1) İsmail Bey, (Musa’nın oğlu) 1557–1563 2) Din Ahmed Bey, (İsmail’in oğlu) 1563–1578 3) Urus Bey, (İsmail’in oğlu) 1578–1590 4) Uraz Muhammed Bey, (Din Ahmed’in oğlu) 1590–1598 5) Din Muhammed Bey, (Din Ahmed’in oğlu) 1598–1600 6) Yaş Tarak Bey, (Din Ahmed’in oğlu) 1600–1619 7) Kanay Bey, (Dinbay Mirza’nın oğlu) 1622–1634 Küçük Nogay Türk Devleti (Ordası) (Azak Denizi Tarafı) 1) Urak Mirza (Yusuf Beyin oğlu)1554–1569 2) Gazi Bey, (Urak Mirza’nın oğlu) 1569–1576 3) Yahşisaad Bey, (Mamay Mirza’nın oğlu) 1576–1590 4) Bapan Gazi Bey, (Said Ahmed Mirza’nın oğlu) 1600–1621 5) Kasım Bey, (İslam Mirza’nın oğlu) 1621–1639