Bir düzyazıda giriş, gelişme, sonuç bölümleri bulunur. Bu bölümlerin taşıdığı özellikler ayrıdır. Giriş paragrafı konuyu, gelişme paragrafları yardımcı düşünceleri, sonuç paragrafı da anadüşünceyi  içerebilir.

        Bu durum bir düşünce birimi olan paragrafta da vardır.Paragrafta ilk tümce giriş tümcesi olup konuyu, sonuç tümcesi ise anadüşünceyi taşıyabilir. Giriş ve sonuç tümceleri arasındaki tümceler ise yardımcı düşünceleri içeren tümcelerdir. Bunu örnekleyelim:                                               

         “Divan Bahçesi’ne bakmadan geçmemeli. Çünkü bu bahçenin saçtığı kokular, zamanla bütün bir halkın kavrayış gücünü belli belirsiz, yavaş yavaş derinden etkilemiş, beslemiş ve geliştirmiştir. Bu bahçede Türkçe öylesine yerinde, öylesine güzel ve ustaca kullanılmıştır ki, her söz bir söyleyiş güzelliği, bir anlam bütünlüğü ve yoğunluğu kazanmıştır. Kimi zaman bu bahçenin çimenleri size garip, çiçekleri biraz tuhaf gelebilir; ama her zaman düzeni ve görünümü çok güzel, anlamlı ve ustaca olmuştur.”                     

                                                                                        (Nurer Uğurlu, Divan Bahçesi , s.6) 

          Yukarıdaki örnek paragrafta koyu yazılar “giriş, sonuç”  tümcelerini göstermektedir.Giriş konuyu, sonuç tümcesi anadüşünceyi içermektedir. Diğer tümcelerdeyse   konunun değişik yönlerini ele alıp anadüşünceyi destekleyen yardımcı  düşünceler bulunmaktadır.

         PARAGRAF TÜRLERİ     

        Paragraflar, düzyazıda üstlendiği görev ve içerikleri  yönünden    başlıca iki türe ayrılır:

1 . İşlev yönünden

2 . İçerik yönünden

        İŞLEV YÖNÜNDEN PARAGRAF TÜRLERİ 

          Düzyazı ya da yapıttaki yerine, işlevine göre “giriş, gelişme, sonuç” paragrafı olarak üç tür paragraf bulunmaktadır.

.Giriş paragrafı : Konunun ele alındığı yazının ilk paragrafı.

.Gelişme paragrafı : Anadüşünceyi destekleyen yardımcı düşünceleri içeren paragraf ya da paragraflar.

.Sonuç paragrafı : Anadüşüncenin de işlenebildiği yazının son paragrafı. 

.Geçiş Paragrafı   : Bir yapıtın bölümleri arasında ya da dergi ve gazetelerde yayımlanan dizi düzyazılarda bağlantı kurmak, geçişleri sağlamak için giriş paragrafının önünde yer alan bir paragraf türüdür. Daha önce yayımlanmış düzyazıdan söz ederek düzyazının içeriğini duyurur. Geçiş paragrafından sonra yer alan giriş paragrafı düzyazının ilk paragrafı özelliğini korur.Bu, özel bir durumdur. 

          İÇERİK YÖNÜNDEN PARAGRAF TÜRLERİ                                                                              

         Paragraflar içerdiği özelliklere göre şöyle adlandırılır :      

.Olay paragrafı  :  Bir olayın konu edinildiği paragraftır. Olay betimleme, öyküleme ya da başka anlatım biçimleriyle düşünceyi geliştirme yöntemlerinden de yararlanarak işlenir.

.Betimleme paragrafı : Konunun resmi sözcüklerle yapılarak okura sunulur. Okur bir tablo karşısında olduğunu paragrafı okuduğunda algılar. 

.Açıklama paragrafı : Konuyla ilgili bilgi verme,  konuyu tanıtma amaçlanır. 

.Düşünce paragrafı : Okura bir düşünce kavratmak amaçlanır. Bu  kavratma işi tartışma anlatım biçimi, tanımlama,örneklendirme,tanık gösterme vb. düşünceyi geliştirme yöntemleriyle işlenir.                       

.Çözümleme ya da yorum paragrafı :Paragrafta sözcüklerin, sözcük örgülerinin neler söylemek istediğini çözümleyen paragraftır.Kurmaca (öykü,roman,tiyatro,şiir vb.) metinlerde sözcüklerin çağrışımsal,çok anlamlı, imgesel, değişmece olarak kullanımı yorum gerektirir. Bu da çözümleme ya da yorumlamayla açıklığa kavuşturulur. Sonuç yorumlayan kişiye göre de değişebilir, bu da özgünlüğü gösterir.

       İŞLEV YÖNÜNDEN  PARAGRAF ÖRNEKLERİ

.Tanımlamalı giriş

              “Aydın kişi okul,eğitim görmüş bilgili bir insan diye bilinir. Batı dillerinde bu 

gibiler için  kullanılan ‘eclaire, enlighteld’ gibi deyimler için sözcükler,’ gerçek bir anlayış

 sahibi, bilgisizlikten, önyargıdan, bağnazlıktan kurtulmuş insan’ tanımını veriyor.”  

                                                   (R.Nasuhoğlu)                                                                                                                                        

              Bu paragraf düzyazının “giriş” paragrafıdır.Çünkü bundan önce paragraf                   bulunmamaktadır.Bunu okuduğumuzda anlıyoruz.Diğer paragrafları da tanımada aynı       yöntemi uygulayacağız.

              Her paragraf “giriş,gelişme,sonuç” tümcelerinden oluşur. Paragrafta ilk tümcede yer alan “aydın kişi” konu, son tümcede de –tümevarım yöntemi uygulanan paragrafta- aydın kişininnasıl olması gerektiğini anadüşünce olarak veriyor.Diğer arada kalan tümceler anadüşünceyi destekleyen,yardımcı düşünceleri içeriyor. “Batı dillerindeki kullanımı, hangi sözcüklerin karşıladıkları” anlatılıyor. Kısaca, paragraflar arasındaki düzen bir paragraftaki tümceler arasında da bulunmaktadır.

               Paragrafta düşünceyi geliştirme yöntemlerinden tanım’dan yararlanılmıştır.Bunun dışında Girişin etkisini artırmak için sorularla, savla(tez), betimlemeli giriş de yapılabilir. Giriş paragrafında giriş tümcesi konuyu kısaca, kesin çizgileriyle belirler; okuru yazıya bağlar.

                      .Sorularla giriş

             “ Kemalettin Kamu büyük bir şair miydi, küçük bir şair miydi, yoksa değil miydi? İşte birtakım sorular ki önce ‘Şiir nedir?’ sorusuna karşılık verilmedikçe karşılıkları bulunamaz. Bilinmeyen şey ölçü olur mu?”                                                                                                                                                                                                                                            (İ.H. Baltacıoğlu )

             .Savla giriş ( tez)

            “ Makine insanın maddeye şekil vermesi, onu kendi emrinde kullanmasıdır.Bundan dolayı makineyi insandan ayrı, insana düşman veya insandan üstün görmek hakikate tamamıyla aykırıdır.”

                                                                                                                           (M.Ş.Esendal, Temiz Sevgiler)

              .Betimlemeli giriş

            “ Bir kış günü akşamı. Kar sepeliyor. İstanbul’da, Odabaşı taraflarında bir polis karakolu. Kira ile tutulmuş, iki katlı, ahşap bir ev.”                              

                                                                                                                  (M.Kaplan, Hisar s.60)

                     .Gelişme  paragrafı   

                                                                                                                                                            “ Okuyan için, kitaplığın yanıbaşından daha rahat yer

             olabileceğini sanmıyorum. Ben kendi hesabıma, kitaplarımın

             arasında duyduğum rahatı, hiçbir yerde duymamışımdır.

             Kitapların yenilerini de eskilerini de severim. Ama yenilere her

              zaman güven olmaz. Sizi aldattıkları da olur. Oysa, böyle bir şey

             eski kitaplarımızda görülmez. Onlar eski arkadaşlar gibidir.

             Değerleri belirmiş, yalınlıkları denenmiştir. Onlara çekinmeden 

              dönebiliriz.”   

                                                 (Suut Kemal Yetkin, Günlerin Götürdüğü,Canım Kitap) 

               Paragrafın ilk tümcesi giriş tümcesidir. Bu tümceden önce dile getirilmiş bir düşünce olabilir mi? Eğer bu soruya yanıt alabiliyorsak, bu paragraftan önce paragraf var demektir. İlk tümceden önce başka neden söz edilmiş olabilir? Konu kitap olduğuna göre kitaplardan söz edilmiş olabilir. O halde düzyazının ilk paragrafı olamaz. Bu nedenle gelişme paragrafıdır diyebiliriz. İçerik olarak bir düşünce paragrafıdır. Çünkü kitapla ilgili düşüncelerini kanıtlama gereği duymadan okura iletmektedir.

             Gelişme paragrafı, “Bilindiği gibi, anadili öğretiminin bütün aşamaları için saptanan amaçlar,genel olarak, bireylere anlama ve anlatmayla ilgili dilsel beceri ve alışkanlıkların kazandırılmasına yöneliktir. Bu becerilerin kazandırılması ise ‘dinleme,konuşma,okuma ve yazma’ gibi dört ana etkinliğe dayanır. Dil becerileri, anılan bu dört etkinlik alanının birbirini bütünleyen ilişkileri içinde edinilir.”

                                               ( Dr. Sedat Sever, Türkçe Öğretimde Tam Öğrenme, önsöz )

                        Paragrafta konu “anadili eğitimi”, konu ile ilgili varılan

             anadüşünce ise “anlama, anlatma becerilerini kazandırmak” tır.

             Yardımcı düşünceler, “konuşma, dinleme, okuma, yazma”

              etkinliklerine yer verilmesi gerektiği..

                    Gelişme paragrafı olan örnek metinde de giriş, gelişme, sonuç tümceleri bulunmaktadır.Sırasıyla konu, yardımcı düşünce, anadüşünce aranabilir. Paragrafın son tümcesinden kimi kez - tümevarım yöntemi uygulanmamışsa - anadüşünce çıkarılmayabilir.Bu durumda tüm paragrafı taramak gerekir.         

                 .Sonuç paragrafı        

               “Dünya değişiyor dostlarım. Günün birinde güz mevsiminde esmer lekeler göremeyeceksiniz.Günün birinde yol kenarlarında toprak anamızın koyu yeşil saçlarını da göremeyeceksiniz. Bizim için değil,ama çocuklar sizin için kötü olacak. Biz kuşları ve yeşillikleri çok gördük. Sizin için kötü olacak. Benden hikayesi..”

                                                                                               (Sait Faik Abasıyanık, Son Kuşlar)

                Bu, düzyazının  sonuç paragrafıdır. Bundan önce paragraflar bulunmaktadır. Ancak son paragraftır.Yani bundan sonra paragraf bulunmamaktadır.Paragrafta tümevarım yöntemi uygulanmıştır.Önce ayrıntılardan başlanarak genele varılmaktadır.Doğada olan olumsuz değişiklikler sıralanarak nasıl bir sonuçla karşılaşacağımız genel yargısına varılmaktadır.Doğadaki bu olumsuz değişiklik karşısında bizlere görev veriyor yazar.Kısaca, doğayı koruyup kollamada duyarlı olmalıyız diyor.           

               .Gelişme paragrafı       

               “Çeviri, genellikle sanıldığından çok daha karmaşık, açıklanması güç bir olgudur. Bu nedenle, dilden dile kuru bir bilgi aktarımı olarak nitelenmesi yanlış, en azından yetersiz olur. Hangi bilginin, hangi amaçla, hangi dilden, hangi dile, kimin için aktarıldığını düşünmek bile konunun çok yönlülüğünü belirtmeye yeter.   

                                            ( Sınav Dergisi 1998, sayı 9,s.6)                                                               

                Paragrafta tümdengelim yöntemine uyulmuştur.Paragrafın giriş tümcesi anadüşünceyi vermektedir.Sonra, bu yargı diğer tümcelerle -yardımcı düşünceler-  desteklenmiştir.Yazının konusu -çeviri- ilk tümcede saklıdır. 

                              Paragrafları tek metin olarak ele alıp “giriş,   gelişme, sonuç” olarak

  değerlendirmeliyiz. 

                              .Giriş paragrafı

               “Canlılar evreninde YORUMUN dilden daha kapsamlı olduğu söylenebilir.Dilsel iletişimin olmadığı yerde  de vardır yorum. Her canlı,yaşamını sürdürebilmek için birtakım göstergeleri yorumlar, doğadaki yeri ile işlevini böylece belirler. Kuşlar göç aylarının geldiğini doğadaki birtakım değişmelerden anlarlar,arılar bol çiçekli tarlaların yönünü bir esintiden çıkarabilirler,yırtıcı bir hayvan avının izini sürerek bulur.Her canlı,kendi gereksinmeleri ile yaşantısına göre yorumlar dünyayı.”

                                                               (Sınav Dergisi 1998,sayı 7,s.3)

                Paragraf, düzyazının giriş paragrafıdır. Paragrafta ele alınan,üzerinde durulan yorum yazının konusudur. Konuyla ilgili kavratılmak istenen düşünceyi -anadüşünce- yazının sonuç tümcesinde bulmaktayız.Çünkü tümevarım yöntemi uygulanmıştır.Yazının giriş ve sonuç tümcesi arasında yer alan gelişme tümcelerinde yazının yardımcı düşünceleri yer almaktadır.                                                          

          .Gelişme paragrafı

                “Çağdaş Türk şiirinin bütün dönemlerini kapsayan ortak özelliklerinin başında dil  gelir. Bu şiirlerin dili konuşulan Türkçedir. Arada aşırılığa kaçanlar, konuşulan Türkçeden zorlama bir Türkçeye ya da Divan edebiyatının inceliklerine kapılarak Osmanlıcaya yönelenler olmuştur; ama bunlar tekil örneklerdir. Genellikle doğal gelişmesi içinde arınan, güzellikleri gittikçe daha açıklıkla ortaya çıkan konuşma dilimiz işlenmiştir.”          

                                                                        (SınavDergisi,1998,sayı9,s.1)   

                                                                                                                                                     

            Paragraftan daha önce yer alan bir paragraf bulunmakta

  mıdır? Bunu anlamanın yöntemi paragrafın ilk tümcesini okuyarak

  çıkarabiliriz. İlk tümcede “ortak özellikler” geçmektedir. Bunlar

  daha önce söz konusu edilmeli.Bu nedenle paragraf düzyazının

  gelişme bölümünde yer almaktadır diyebiliriz.Bu bir gelişme

   bölümü paragrafıdır.

                    Paragrafımız gelişme paragrafı da olsa kendi içinde giriş, gelişme, sonuç tümceleri bulunmaktadır.Bu tümcelerin özelliklerini bildiğimizden bu paragrafta da konu, anadüşünce, yardımcı düşünceler bulunabilir.Paragraf üzerinde koyu yazılarak konu, anadüşünce gösterilmiştir.Yardımcı düşünceler de diğer tümceler de saklıdır. 

                Bu paragrafta “konuşma dili” üzerinde durulmaktadır.

  Peki, konuşma diliyle ilgili nasıl bir yargıya varılmıştır?  “Şiirde

  konuşma dilinden yararlanmalıyız.” Yargısı paragrafta işlenen

  anadüşüncedir. Anadüşünceyi destekleyen yardımcı düşünceler

  de bulunmaktadır:”Yapay dille yazılan şiirlerin kalıcı olmayacağı;

  şiir dille beslenerek benliğine kavuşur; çağdaş şiirimiz Divan

   şiirinin inceliklerinden yararlanabilir; Osmanlıca bir dönem şiir

   dilimizi etkilemiştir.”

 

            .Geçiş paragrafı

 

                   “Bundan birkaç hafta evvel, gene bu sütunlarda çıkan bir yazımda, Tanzimat’tan beri fikir ve sanat sahalarında başlayıp da tam düzene koyamadığımız, hatta vazgeçtiğimiz bazı işlerden bahsetmiş; sonunda bunların rasgele, satıhtan toplanmış misaller olduğunu, hakikatte bu devamsızlığın bütün hayatımızda hüküm sürdüğünü ve altında da bir zihniyet ve iç insan buhranının çatıştığını söylemiştim.” 

                                          (Ahmet Hamdi Tanpınar, Yaşadığım Gibi,  İstanbul,1970

                    Bu paragraf daha önce yayımlanan bir yazıdan söz etmektedir.Yayımlanan yazının o bölümünün içeriğini vermektedir. Bu nedenle bir geçiş paragrafıdır. Bu özel durumdan sonra yazının giriş paragrafını görelim:

 

                   .Giriş paragrafı

                  “Bizi sadece yaptığımız işlerden değil, onların hız aldıkları prensiplerden de şüphe ettiren, mühim ve hayati meselelerimiz yerine bir şaka denebilecek kadar hafif şeylerle uğraştıran, yahut bu mühim ve hayati meselelerin mahiyetini değiştirip bir şaka haline getiren bu buhranın sebebi, bir medeniyetten öbürüne geçmemizin getirdiği ikiliktir.” 

                                               (Ahmet Hamdi Tanpınar,Yaşadığım Gibi, İstanbul,  1970)

 

                     PARAGRAF OLUŞTURMA,TAMAMLAMA / UYGULAMA 

               1. “.... Ne var ki, Sait Faik öykücü olduğu için, onun şiirleriyle pek ilgilenen çıkmadı. Oysa, bugün bakıyoruz, o dönemde yazılmış, üstünde durulmuş, alkışlanmış, birçok kitap eskimiş de Sevişme Vakti taptaze duruyor.”

                                 Paragrafın başlangıç  -giriş- tümcesi nasıl olmalı? 

                 2. “ Kentleşmenin, teknolojinin geliştiği, görsel sanatların kişiyi bunca böldüğü bir çağda, roman sanatını eskisi gibi izleme olanağı kalmadı. Roman okuru kitap sanayiinin tutsağı oldu. Bu durum ister istemez okumada da bir işbölümü doğuruyor. Kimimiz yalnız toplumcu romanları, kimimiz bireye dönük yapıtları okuyoruz. Bu da bir parçalanma yaratabiliyor. ............” 

                                   Paragrafın sonuç tümcesini tamamlayınız. 

                    3. “ Denemenin atası Fransız yazar Motaigne’dir. O, döneminin bir bilgesi tavrıyla ‘ben’ merkezli, içtenlik yüklü denemeler yazdı. Ancak daha sonra deneme, ‘ben’ merkezli bir tür olmaktan çıkıp bir değer araştırması niteliği kazandı. .........” 

                        Yukarıdaki sözleri izleyebilecek tümceyi yazınız.

                 4. “ Günümüzde ‘gülmece’ terimiyle de anlatılmaya

 çalışılan ‘mizah’ kavramı, güldürme amacı yanında dolaysız

 olarak yergi ve öfkeyi de içerir. İroniden kaba saba sövgüye

 kadar çok geniş bir anlatım ve içerik yelpazesi olan mizah,

 gerek öfkenin, düşmanlığın, sevgisizliğin dışa vurulduğu,

 gerek toplumsal eleştirinin dile getirildiği en önemli edebiyat

  türü olarak görülebilir.

                     ..... her mizah eserinde bu yöntemlerden biri veya birkaçı, ayrı ayrı veya bir arada

   kullanılır.           

                      Yazının ikinci paragrafının giriş tümcesi ne olabilir? Sonuç tümcesinden yola çıkarak

   önceki tümceyi belirleyiniz. 

                     5.“..........Çünkü dil, yaşayan bir olgu olarak maddi ve manevi bir kültürün

    taşıyıcısıdır ve şair kişiliğini bu kültür içerisinde bulmuştur. Kişiliğinin yanı sıra şairin düşüncesi de

     bu kültürle biçimlenir.” 

                     Paragrafın giriş tümcesi ne olabilir? İkinci tümceden yararlanarak giriş tümcesini

          belirleyiniz. 

                       6.”Otuz yıl geçti. İnanılacak şey mi bu? Her şey dün gibi. Kahveler, vapur

       gezileri, gazinolar... Yaşam bir film gibidir. Ne var ki farkı iyi bilmek gerekir. Bir filmi

       yeniden izleyebilirsiniz, ama.....”

                            Paragrafın sonuç tümcesi ne olabilir? Önceki tümceleri dikkate alarak sonuç

        tümcesini belirleyiniz.”Ama” bağlacından sonra gelecek tümcenin öncekinin karşıtı

        olacağını dikkate almalıyız.  

                            7. “....... Buna karşılık kötü eserler hep aynı kalıba uyar, aynı modeldir,

         bünyelerinde olan her şey şaşırtmak, hoşa gitmek, keskin duygularla sarsmak için

         bir araya gelmiştir. Geleneksel sahneler, sıradan tavırlar, dekorlar, giysiler, yerlerin

         renk ve biçimleri, köhnemiş dil, kaba saba sözler........” 

                              Paragrafın giriş ve sonuç tümcelerini belirleyiniz. 

                           8. “Alçalıp yükselmek, çamura bulandıktan sonra en berrak sularda

         yıkanmak, sönüp sönüp yanmak, sanatçı ruhunun günlük dramıdır. ‘ Ama bu dram 

          her insanın içinde oynanır.’ diyeceksiniz. Kuşkusuz... Zaten sanatçıda olup da

         halkta olmayan ne vardır. Yalnız her şey gibi bu dram da sanatçıda en açık, en

         hareketli biçimini bulur. Çünkü......” 

                                  “Çünkü” bağlacıyla başlayacak tümce öncekinin açıklayıcısı durumunda

          olacağını dikkate alarak paragrafın akışına uygun tümceyi yazınız. 

                               9.  “....... Bu yüzden günlük gazetelerin spor sayfalarına hep öfkeyle,

           kıskançlıkla bakarım bir edebiyatçı olarak. Şu ya da bu takımın birbirine iki gol

           atması bütün günlerini dolduran bu insanların bu zayıf yanlarının, çocuksu

           coşkunluklarının alabildiğine sömürülüşü tersime gider.”

                                Paragrafın giriş tümcesini ikinci tümceyi dikkate alarak belirleyiniz.

                            10. “Son zamanlarda uzun şiire doğru bir akım göze çarpıyor. Gene şu

             son zamanlarda, geçen yıllara bakarak şiirimizde, gelişme var demeye dilim

            varmıyor, adeta bir zayıflama,yavaşlama görülüyor. Acaba bu ikisi arasında

            bağıntı var mı dersiniz? Öyle olmasından korkuyorum. Şiirin bizi doyurması için

            her dizesinin güzel olması, hiçbir yanında kusur bulunmaması gerekir.

            Oysa.......”                                             

                               Paragrafın sonuç tümcesini yazınız.”Oysa” bağlacıyla başlayan

                            tümcenin karşıt anlam özelliğini taşıyacağını dikkate      

       

                         PARAGRAF OLUŞTURMA,TAMAMLAMA,UYGULAMA 

                                                      YANITLARI 

                                1. Sait Faik’in Şimdi Sevişme Vakti adlı şiir kitabı, yazıldığı dönemin en güzel şiir 

           yapıtlarından biridir.

                                2. Değerli yapıtlar gözden kaçabiliyor.

                               3. Dahası, bunalım çağının denemesi, uygarlıkları sorguya

          çekmeye irdelemeye yöneldi.

                               4. Mizah yöntemi abartıya, biçim bozmaya, taklide, bilmezden gelmeye,uyumsuzluğa

           dayanır.

                                5. Şair şiirini anadili içinde kurarken, bu dilin arkasındaki yerel kültürden büyük

         ölçüde yararlanır.                   

                                 6.    Bir yaşamın tazeliğinden iz bulamazsınız.

                                 7. İyi esere hoşa gitsin diye bazı şeyler eklenemez.(giriş tümcesi)

                                     İyi eserle kötü eseri ayırmada bize ipucu verir.(sonuç tümcesi)

                                  8. Sanatçı, ruhların uyanmasına yardım eder.       

                                  9. Ne zaman gazeteyi son sayfasından okumaya başlayan birini

             görsem burkulmuşumdur. 

                               10.  Düzyazı ile söylenmeye değmeyecek şeyleri, sözüm ona şiirlere

             dolduran gençlere, yazmayın mı diyeceksiniz?

 

                                 Türkçede anlatım birimlerini bilinçle uygulamak anlaşılırlığımızı kolaylaştırır.Bu

            nedenle okuduğumuz metinleri de aynı bilinçle değerlendirmeliyiz.

                                    Türkçenin  ulusal, uluslararası düzeyde nitelik kazanması yurttaşlık görevi

           olarak önümüzde durmaktadır.Bunu unutmayalım, unutturmayalım!