Sözce

YARGISIZ ANLATIM / BELİRTME ÖBEĞİ

Sözcükler, kavramlar arası ilişkiler kurarak sözcük öbeklerini oluşturur. Burada ad soylu sözcükler bir yüklem olmaksızın doğrudan doğruya kendi aralarında ilişki kurar.
Sözcüklerin bu tür ilişkilerinden belirtme öbeği adı verilen yargısız anlatımlar (sözce) doğar.

Belirtme öbekleri yargı bildirmez. Bu öbekler kavramları açıp genişleterek belli eder. Bu belli ediş kimi kez açıklama ya da belirtme (masanın örtüsü), kimi kez niteleme (yeşil örtü), kimi kez de güçlendirme ya da pekiştirme (pek hızlı) biçiminde olur.

Kimi sözcük öbekleri yapısal yönden belirtme öbeği niteliği taşımaz. Örneğin, bağlaç öbeğinde öğelerden birinin, ötekinin anlamını etkilemesi söz konusu değildir: Hak ve kuvvet, kılıçla kalkan gibidir. Bu örnekte “hak ve kuvvet” özne, “kılıçla kalkan” da yüklem görevindeki ilgeç öbeğinde “ad” öğesi işlevindedir.

İşte bu örneklerde görüldüğü gibi, öbeği oluşturan öğelerin işlevce birleşmesi dizgi, yalın sözcüklerin anlam bütünü oluşturması, takısız tamlama, önad tamlaması: demir kapı, iyi adam; örgü, ekler aracılığıyla kurulan sözceler: evin kapısının anahtarı, deniz kıyısı; ilgi, bağlaç, ilgeç adlı bağımsız birimlerin anlam bütünü oluşturması, bağlaçlı: Mavi ve Kara; ilgeçli: kuş kadar çocuk… Sözceler dizgi, örgü, ilgi yöntemleriyle gerçekleşmiştir. Bu biçimsellik sözcük öbeklerinin -sözce- belirtme öbekleri arasında ele alınmasını gerektirmektedir.

Türkçede belirtme öbekleri genellikle öğe sırasını belirleyen ana ilkeye göre oluşur. Belirtme öbeğinde yardımcı öğe (belirten, niteleyen) önce, temel öğe (belirtilen, nitelenen) sonra gelir. Ancak birkaç öbeğin oluşumu bu temel yapının dışına çıkar.
İlgeç öbeği (bebek için), san (unvan) öbeği (İsmet Paşa) bu tür belirtme öbekleridir. Örneklerde, “için” ilgeç, “paşa” unvan yardımcı öğe genel kurala aykırı olarak sonda yer almışlardır. Bunlar devrik öbek olarak adlandırılır. Devrik anlatım sözdizimsel kurala aykırı olarak oluşur.

Örneğin,
örtüsü masanın,
*
kedi kara vb.
*
Bakışsız bir kedi kara

Ece Ayhan

Kimi belirtme öbeklerinin öğeleri ekle, kimilerininki eksiz birleşir. Örneğin, iyelik öbeklerini oluşturan öğeler, genel olarak ekle birleşir. Örneğin, Türk dili, Orhan’ın çantası, benim silgim vb.

Belirtme öbeklerinde görülen ekli, eksiz birleşmeye bir başka örnek olarak ilgeç öbekleri gösterilebilir. Örneğin, kim ile/  kimin ile, bu kadar / bugüne kadar, çocuk gibi / senin gibi vb.
Her belirtme öbeği bir bütündür; tek sözcük gibi işlem görür, yani birbirinden koparılamaz.

Belirtme öbekleri ortak ve ayırt edici özelliklerine göre altı türdür:

BELİRTME ÖBEKLERİ

1.İYELİK ÖBEKLERİ
. Ad tamlaması : meşe ağacının dalı, kuşbaşı, hanımeli
. Adıl tamlaması : benim evim, sizin eviniz, onun evi

2.NİTELEME ÖBEKLERİ
. Önad tamlaması : ipek kumaş, bu ev, beş kişi, ikiz çocuklar
. San(unvan) öbeği : Doktor İsmet, İsmet Paşa, Zübeyde Hanım
. Sayı öbeği : yirmi üç, otuz beş
. Belirteç öbeği : daha güçlü(.....), en güzel (......)

3.ÇEKİM ÖBEKLERİ
. Ad öbeği : cana yakn, içten pazarlıklı
. İlgeç öbeği : çocuklar gibi, akşama doğru,
. Eylem öbeği : boyun eğmek, kanı kaynamak,

4. Bağlaç öbeği : Ankara ile İstanbul.., hem ev hem aaraba

5. Ünlem öbeği : aziz İstanbul, Hey Dirse Han

6. İkileme öbeği : eş dost, şaka maka, göz göz