Sözcük türleri

Dil içinde kavram ya da görev birimi olarak sekiz tür sözcük ayırt edilir. Bu sekiz tür sözcük, dilbilgisi kaynaklarında  “sözcük türleri” olarak adlandırılır.

Dilde kavram bildiren sözcüklerle  nesne, biçim, olgu, durum ve devinimler dilde anlatım bulur. Sözcüklerin bazıları ise temel kavramı yansıtmazlar. Buna göre dilde sözcükler ikiye ayrılır:

. Kavram Bildiren Sözcükler

.. Ad 

.. Önad

.. Belirteç

.. Adıl

.. Eylem

  . Yardımcı Sözcükler

 .. İlgeç

.. Bağlaç

.. Ünlem

Sözcük türlerini yaptıkları işlevlerden dolayı şöyle de adlandırabiliriz: *

.  Asıl sözcükler

.. Ad

.. Eylem

. Uydu Sözcükler

 .. Önad 

.. Belirteç

 . Gölge Sözcükler

  .. Adıl

 .. Ünlem

  . Söz Ulakları

 .. İlgeç

.. Bağlaç

. KAVRAM BİLDİREN SÖZCÜKLER

Kavram bildiren sözcükler dilin temel sözcükleridir. Dil içinde tek başına kullanılabilirler. Kavram bildiren sözcükler ikiye ayrılır:

.. AD

.. EYLEM

Bu sözcükler dilimizin asıl sözcükleridir. Bu genel adlandırmadan yola çıkarak sözcükleri  işlevlerinden dolayı yeni adlandırmalara uğratabilirirz.   

.. AD

Dış evrende var olan ya da tasarlanabilen nesneleri  karşılayan sözcüklerdir. Örneğin, at, böcek, duygu ... vb. Bunlar gerçek addır. Kısaca ad denir.

Adlar anlatımda değişik özellik gösterir:

1.Kimi adlar, nesnelerin kendilerini değil, niteliklerini, sayılarını, yerlerini belirtir. Örneğin, “uslu çocuk, üç elma, bu okul, yakasındaki çiçek”  söz öbeklerindeki “uslu, üç, bu, yakasındaki”  önüne geldiği gerçek adın kendini değil,niteliğini ya da dış belirtisini anlatıyor. Bu tür adlara önad denir.

 2. Kimi adlar da eylemlerin türlü niteliklerini, koşullarını belirlemeye yarar. Örneğin, “hızlı yürümek, aşağı bakmak, şimdi almak, çok yorulmak, bıçakla kesmek” söz öbeklerinde geçen “hızlı, aşağı, şimdi, çok, bıçakla (bıçak ile)” sözcükleri eylemlerin türlü niteliklerini belirtip eylemi sınırlamaktadır. Eylemlerin türlü niteliklerini belirtip sınırlandıran bu tür adlara belirteç denir.

Önad, belirteç kendinden sonra gelen sözcüğe bağlı olarak adlandırıldığı için uydu sözcüklerdir.

 3. Gerçek adların yerine kullanılan sözcüklere adıl denir.

Örneğin, “ben, sen, o, biz, siz, onlar; bu, şu, biri, bazısı...vb” sözcükleri gerçek kavram sözcükleri değildir. Çünkü adıllar nesnelerin kendilerini, niteliklerini belirtmez. Yalnız gerçek adın yerini tutar. Bu özelliğnden dolayı gölge sözcüktür denebilir.     

 Adlar başlığı altında adları kendi arasında dörde ayırmış bulunuyoruz:

- Adlar

- Önadlar

- Belirteçler

- Adıllar

 .. EYLEM

 Eylem, nesnelerin kılış, oluş, durumlarını bildiren sözcüklerdir. Örneğin, “taşımak (taşı-), büyümek,  ol(büyü-), beklemek ( büyü-)...vb.”

ADLARLA EYLEMLER ARASINDAKİ AYRILIKLAR

. Adlar çekimsiz kullanılabilir, eylemler ise çekimlenir. Örneğin, “masa, kapı” sözcükleri addır. Ek almadan tümce içinde görev alabilirler. “Bu masa çok büyük.” , “Kapı açıldı.” Tümcelerinde adların çekimlenmeden, eylemin ise çekimlenerek kullanıldığını görüyoruz.

 . Eylemler adlara bağlı olarak - genelde – kullanılırlar.

“Çocuklar geldiler.” Tümcesinde “gel-” eylemi çekimlenmiş  ve ad  olan  “çocuklar” sözcüğüyle bağ kurularak kullanılmıştır. Tümcenin öznesi çoğul olduğu için yüklem de çoğullanmıştır.

. Ayrıca eylemlerin çatısal özellikleri vardır. Eylemin tümcede nesne ve özne ile olan ilişkisi olarak adlandırılır.Örneğin, "Ali camı kırdı." tümcesinde etkilenen varlık, nesne "cam"; "Cam kırıldı." tümcesindeyse etkilenen,nesne  özne görevini de üstlenmiş gibi. Kimi eylemler nesne almayabilir.Örneğin,"Bu uğurda ölünür." tümcesinde "öl-" eylemi nesne istememektedir.

 . YARDIMCI SÖZCÜKLER

 Dilde doğrudan kavram bildirmeyen, tek başına kullanılmayan ancak kavram bildiren sözcükler arasında ilgi ya da bağ kurarak işlev kazanan sözcükler yardımcı sözcükler ya da uydu sözcükler olarak adlandırılır. Bu özelliğinden dolayı  yardımcı sözcüklerden “bağlaç, ilgeç” ulak sözcüklerdir. “Ünlem”  ise gölge sözcüktür. Çünkü, gerçek kavram bildirmez, nesnelerin kişide bıraktığı duygulanmaları yansıtır.  

Yardımcı sözcükleri şöyle örnekleyebiliriz:

öğretmen ile öğrenci, hem ben hem de siz, kuzu gibi, çocuk için, bugüne dek, Ey bu yolda ant içen genç arkadaş! Hey!...

Yukarıda koyu yazılan sözcükler yardımcı sözcüklerdir. Bu sözcüklerden “ile, hem, de "kavramlar arasında bağlantı, "gibi, için, dek " anlam ilgisi kuruyor.;  "ey, hey" seslenme, çağrı, bir şey sormak için kullanlır. Ayrıca, pekiştirme, geçmişe umutsuz özlem duyma duygulanmalarını yansıtır.

Kısaca yardımcı sözcükleri:

. Bağlaçlar : ve, de, veya, ne… vb. 

. İlgeçler     : için, dek, kadar, gibi… vb.

. Ünlemler  : hey, ey, hay, ay, vay… vb.

diye üçe ayırıyoruz.

Yardımcı sözcükler, dil içindeki işlevleri bakımından adlara benzerler. Dahası, kimi yardımcı sözcükler ad göreviyle kullanılır.

Örneğin, 

Eve doğru ,  güne karşı , bu gibi , bu gibiler

a             il    a            il    a       il    a           il

ilöb                 ilöb             ilöb          ilöb

.SÖZCÜK    ÇÖZÜMLEME

Sözcüklerin ele alınan tümcede anlamlarına göre bölümlerinin, yapılarının, çekimlerinin gösterilerek belirtilmesi sözcük çözümlemesi olarak adlandırılır.

 Bu çözümlemede :

Sözcüklerin kaynağı ( Türkçe, Fransızaca vb. ), türü ( ad, önad, adıl, belirteç, bağlaç, ilgeç, ünlem, eylem vb.) , yapısı ( yalın, türemiş, bileşik ), nicelik durumu ( tekil, çoğul ), görevi ( belirten, belirtilen; özne, nesne, dolaylı tümleç, belirteç tümleci, yüklem vb.), çekimlenmesi ( yalın, -i  belirten, -e yönelme, -de kalma, -den çıkma durumu) belirlenip adlandırılır.

Örneğin,

 Çam ağaçlarının sesi nasıl düzenlenmelidir.

 çam : Türkçe, ad ( cins, somut), yalın, belirten görevind

 ağaç-lar : Türkçe, ad (cins, somut), yalın, çoğul, belirtilen 

k          çoğe

görevinde

ses-i : Türkçe, ad ( cins, somut), yalın, tekil, belirtilen

k   çe

görevinde                                                                              

nasıl (ne asıl) :Türkçe (ne) – Arapça (asıl), soru belirteci,bileşik, belirteç tümleci görevinde

düz-en-len-meli-dir : Türkçe, eylem, türemiş, yüklem

a    ye  ye   çe     eey

Aşağıdaki örnekleri de siz çözümleyiniz.

. Ak akça kara gün içindir.

. Kavak çok sert bir ağaç değildir.          (Halikarnas Balıkçısı)

. Sabahı severiz çünkü gündüzün başlangıcıdır..    (Cenap Şehabettin)

. Meryemce konuşabiseydi, söylerdi.       (Yaşar Kemal)

kısaltmalar:

a: ad / ye: yapımeki/ çe: ekim eki /k: kök /çoğe: çoğul eki/eey: ek eylem/ ilöb: ilgeç öbeği

* Sıddık Akbayır, Cümle ve Metin Bilgisi, Peyem Yayıncılık  5. Baskı