Sürdürülemez Tarım

Yeşil Karadeniz’de yeşil tükeniyor. Karadeniz’in yeşili hızla kahverengiye, kızıla dönüşüyor.

Bu renksel dönüşüm bir tükenişin başlangıcıdır. Çünkü Karadeniz’in fındık bahçelerindeki yüzlerce, binlerce çalı, ot, çiçek, hayvan ve mikroorganizmadan oluşan biyo-çeşitlilik, biyo-zenginlik, doğal yaşam insan eliyle yok edilmektedir. Bir yandan Ankara “İyi Tarım Uygulamaları”, “Sürdürülebilir Tarım”, “Çevre Dostu Üretim”, “Ekolojik Tarım” gibi yeni konseptler üzerinde ardı ardına mevzuatlar üretirken kuzeyde Samsun’dan Rize’ye kadar illerde devletin gözü önünde çevresel tükeniş hızla sürmektedir. Abartmak istemiyorum ama Karadeniz’in yeşilinin sadece fındık yeşilinden oluşmasına çok az bir süre kaldığını söyleyebilirim sizlere.

Nasıl mı? Yoğun herbisit kullanımı nedeniyle… Herbisit nedir? Herbisit Türkçesiyle “ot öldürücü” kimyasal bileşiktir. Halk arasında “yabancı ot ilacı” olarak da bilinmektedir. Buradaki “yabancı” sıfatı “başka ülkeden gelmiş” anlamında bir sözcük değildir. Bir bahçede veya tarlada yetiştirilen asıl bitki yani kültür bitkisi dışında kalan tüm bitkileri ifade eden bir sözcüktür. Örneğin bir buğday tarlasında buğday dışındaki her türlü bitki, örneğin gelincik, küsküt, ayrık, imam kavuğu, üçgül vb tüm diğer bitkiler birer yabancı ottur. Yabancı otlar, yetiştirilmekte olan kültür bitkisinin alması gereken besin maddelerini tüketerek, kültür bitkisiyle rekabet nedeniyle gelişmesini engelleyerek verimde kayba yol açmaktadırlar. Verim kaybına yol açan bu bitkilerle savaşım için birçok yöntem mevcuttur. Herbisit denilen kimyasal savaş ilaçlarını kullanmak bu yöntemlerden biri olup diğerlerine göre kısa sürede etkili sonuç verir ve uygulaması kolaydır.

Herbisitlerin değişik bitkiler ve değişik amaçlarla geliştirilmiş çeşitli türleri bulunmaktadır. Diuron, oryzalin, paraquat, glyphosate gibi değişik aktif bileşenleri içermekte ve farklı ticari adlarla piyasaya sunulmaktadırlar. Bileşimlerinde belli dozların üstüne çıkıldığında öldürücü etki yapan maddeler bulunmaktadır. Örneğin paraquat’da 1-dimethyl-4, 4-bipyridilium dichloride bulunmaktadır. Bunların 20 mg/kg düzeyinde bir miktarı bile tarla farelerinde toksik olabilmektedir.

Herbisitler ürün kaybını önlemek için yararlı gibi gözükseler de kazanılan ve kaybedilenlerin iyi hesaplanması gereklidir. Yani hesapların uzun vadeli yapılması ve çevre dostu olması gereklidir. Bitki koruma uzmanı değilim. Ancak kişisel görüşüme göre su havzası olmayan, yüzey itibariyle düz bir yapıya sahip tarım alanlarında, biyo-çeşitliliğin az olduğu bölgelerde bazı bitkisel üretim türleri için kullanılması düşünülebilir. Ancak bu uygulama bile bilinçli olmalıdır. Yanlış ilaç, yanlış doz ve yanlış uygulamalar ülkemizde sıkça karşılaşılan bir durumdur. Örneğin, bazı bahçelerde fındık ağaçlarının dal ve yapraklarının yanmış, kurumuş olduğunu da gözlemledim. Gördüğüm birkaç bahçe yanlış uygulama yapıldığını kanıtlıyordu. Muhtemelen rüzgârlı bir havada yoğun dozla yapılmış bir ilaçlama nedeniyle seviye olarak 1-2 m daha yukarıda olsalar da fındık dalları bile ot öldürücüden nasibini almıştı. Sahibi tanıdığım biriydi. Konuşup durumu anlattım. O ise “Gelecek seneye yeniden çıkar onlar” diye yanıtladı beni.

Herbisitler bir zamanlar, ot gelişimini önlemek için tren rayları ve mezarlıklarda kullanılırmış. Bu yüzden mezarlık ilacı da denilirmiş Anadolu'da onlara. Şimdilerde kültüre alınmış bitkiler dışındaki diğer otları, daha genel ifade etmek gerekirse yabancı bitkileri yaprak ve köklerinin üzerine püskürtmek yoluyla yok etmek için kullanılıyorlar. Eskiden genelde buğday, arpa, mısır gibi bitkilerde kullanılırdı. Şimdilerde ise sanırım en çok fındık tarımında ve Karadeniz’de kullanılıyor.

Neden bu noktaya gelindi? Eskiden fındık bahçesindeki böğürtlen, sarı diken, özlük, orman gülü, kızıl ot, imam kavuğu, ısırgan, eğreltiler vd yabancı otlar fındık hasadından yaklaşık bir ay kadar önce tırpanlanarak kesilirdi. (yerel olarak “kırkma” denir). Böylece, bir yandan kesilen otlar çürüyerek humus oluşumu gerçekleşir ve toprak zenginleşir, diğer yandan kimyasal bir yöntem olmadığından doğal yaşam da korunmuş olurdu. Ancak günümüzde, orman alanlarının yakılması ve kesilmesi yoluyla kazanılan alanlara fındık dikilmesi; kimyasal gübre kullanımındaki artışla fındık tarım alanları genişlemiş olmasına karşın bölge halkının büyük kentlere yoğun göçü nedeniyle de işgücü azalmış ve işçi ücretleri artış göstermiştir. Bu nedenle köylüler insan gücüyle yapılan tırpanlama yerine basit ve ucuz bir çözüm olarak herbisit kullanımına yönelmişlerdir. Günümüzde ineği bulunan bazı köylüler dışında hemen neredeyse tüm fındık bahçelerinde yoğun şekilde, bilgisizce ve bilinçsizce herbisit kullanılmaktadır. Artık, Fiskobirlik bile resmi Web sitesinde fındık tarımı takviminde herbisit kullanımını tavsiye ederek şöyle demektedir: “Isırgan ve böğürtlen gibi yabancı otlara karşı Haziran ayı sonlarında herbisit uygulaması yapılmalıdır”.

Şimdi ve sonrasında ne olacak? Fındık bahçelerindeki doğal yaşam ve biyoçeşitlilik insan eliyle yok edilmiş olacaktır. Dağların, tepelerin yamaçlarında yok edilen ormanların yerine tesis edilen bahçelerin altındaki ekoloji de ortadan kaldırılmış olacaktır. Yüzlerce yabanıl ot, çiçek, böcek, kuş, kelebek, sürüngen, mikroorganizma türü günden güne yok edilecektir. Fındık bahçeleri altında yer alan siyah böğürtlen, renkli çuha çiçekleri, eğreltiler ve at kuyrukları gibi binlerce bitki türünün yarattığı yeşil örtü kahverengi veya kızıldan boz bir toprağa dönüşecektir. Zaten Bölge’de sorun olan toprak kayması ve erozyonda artış görülecektir. Çünkü toprak üstünde ot örtüsü kalmadığından yoğun ve düzensiz yağışlarla toprak yüzeyi hızla sürüklenip akacak, yıllar içinde toprak verimliliği de kaybolacaktır. Dahası su kaynakları gün geçtikçe kirlenecek ve kullanılamaz hale gelecektir. Şimdi bile bazı ölçümlere ihtiyaç olduğu kanısındayım.

Bazı köylülerle kısa süreli yapmış olduğum sohbetlerde bu ciddi çevre sorununun hiç de farkında olmadıklarını saptadım. Örneğin, yolum üstündeki tepe yamacında tesis etmiş olduğu genç fındık bahçesinde çalışan bir köylü ile konuştum. Kızıla dönüşen fındık bahçesinin kenarında oturmuş bahçesine bakıyordu. “Bu mucizeyi daha önce niye keşfetmemişiz ki?” der gibi keyfle bakıyordu bahçesine. Konuşmaya başladık. Bana herbisitin yararlarını saymaya başladı. “Bir tane ot bırakmadı bahçemde” dedi. Ona içme suyunu nereden sağladığını sordum. 150-200 m aşağımızda bulunan ve yine otları herbisitle kurutulmuş bir komşu bahçeyi gösterdi bana. Aramızda şu diyalog gelişti:

- İşte şu bahçedeki gözeden.
- Peki, kullandığın ilaç yağmur yağdığında nereye akıyor? İçme suyunun kaynağına değil mi?
- Ne olacak ki? Toprak süzüyor onu. Toprak zehiri emer!

Ona herbisitlerden, kalıntılardan, yarılanma ömründen, toksik etkilerin mekanizmalarından söz ettim biraz. Bana:

- Devlet sattırmaz ki zararlı olanı. Hem Ziraat de bir şey demiyor (İlçe Tarım Müdürlüğü’nün olumsuz bir duyurusu olmadığını kastediyor).
- Ama sen biliyorsun artık zararını. Kullanmazsın değil mi?
- O da nedenmiş? İşçi nerede, para nerede kırkmaya, çapalamaya verecek.

Artık konuşmaya devam etmenin bir anlamı yoktu. Artık çocukluğum zamanında, yeşil otları ve çiçekleri üzerinde ineklerin, koyunların otladığı, sütlü mantarların, kırmızı mis kokulu çileklerin, siyah tatlı böğürtlenlerin toplandığı, izabel üzümlerinin hasat edildiği fındık bahçeleri olmayacağını anlıyor gibiydim.

Karadeniz’de durum böylesine ciddi bir boyutta ne yazık ki! Yazın Karadeniz’e yolunuz düşerse, dağ yamaçlarına bakınız. Yeşil yerine kızıl kahverengi görürseniz biliniz ki oralarda herbisit kullanılmıştır. Belki sahil yolundan (Karadeniz Otoyolu) geçerken bunu fark edemeyebilirsiniz ama biraz içerilere girerseniz dağların yeşil yerine kızıl, kahverengiye boyandığını daha net görebilirsiniz. Gördüğünüz renkler, Karadeniz yeşilinin soluşunun, ekolojik dengenin yok edilişinin ve doğal yaşamın tükenişinin renkleridir. Bu, tarım değil "sürdürülemez tarım"ın bir görüntüsüdür.

Foto: Karadeniz'de yoğun herbisit uygulanmış bazı fındık bahçeleri (12.10.2007)