Tek tümcede anlam

İkinci tümcenin dışında tek tümcenin yorumlanmasını  gerektiren  tümceleri  tanıyalım:

. “Çaresizlik, kesinlik, olasılık, şaşırma, kararlılık, kararsızlık, önyargı, yadsıma, beğenme, öneri, karşılaştırma, eşitlik, süreklilik, varsayım, tezlik, yeterlik, tutarsızlık, öğüt, acıma, umursamazlık, yakınma, öznellik, nesnellik, tahmin, yergi, beklenti, pişmanlık, küçümseme, özlem, beklenmezlik, inanmayış, uyarı, hayıflanma, istek, kınama, mutluluk,  korkutma,  değişmezlik, özeleştiri, kaygı,  abartma, usanç/bıkkınlık,  buyuru/emir ”

Bu tür sorular içeren tümcelerde soru içinde geçen sözcüklere dikkat etmek gerekir. Sorular bu sözcüklerin anlamı üzerine kurulmuştur.Tümcede Anlam   başlığı  altında konuyu  işlerken “anahtar sözcük”ten söz etmiştik. Tek tümcenin yorumlanmasını gerektiren bu tümcelerde anahtar sözcüklerin anlamları üzerinde durarak tümceyi yorumlamak gerekir. Bir tümceyi doğru yorumlayıp yazarın düşüncesini anlayabilmek için anahtar durumundaki sözcükleri, sözcük öbeklerini doğru değerlendirmek gerekir.

Böyle bir çalışmayı yaparken yapılması gereken iki işlem bulunmaktadır

l . Verilen tümcenin anlamını net biçimde belirlemek . 

Bunun için:

a . Anahtar durumundaki sözcüklerin , sözcük öbeklerinin anlamını çözmek .                      

b . Belirlenen anahtar sözcüklerin anlamlarını tümce bütünlüğü içinde    

 düşünmek.           

 2 . Soruda istenilen ile bizim belirlediğimiz anlamın aynı olup olmadığını denetlemek.  

 

1 . ÇARESİZLİK       

Bir sonuca varmak için yapılacak bir şeyin kalmadığı,çözümsüzlük, içinde bulunulan durumu istemeden kabullenmek.                                                                                               

Örnekler:   

.Düşlerle avunmaktan başka yapacak bir şeyi kalmamıştı. 

.Bu kadar uğraştan sonra elden  bir şey gelmiyordu artık.

. Gidebilirsiniz, toplantı bitmiştir artık.    

 2.KESİNLİK                                                                                                                                      

  Kuşkuya , duraksamaya yer bırakmayan davranış, durum, olgu vb. yargının gerçekleştiğini belirten   tümce.                                                                                                                    

Örnekler:                                                                                                                                                

.Ulusalcılığı var eden öğelerden biri de dildir .                                                                               

. Geç kaldık o gitmiştir .

.  ... gelmiştir, konuşacaktır, konuşmalıdır. 

“-dir" koşacı ( ekeylemin geniş zamanının 3. tekil kişisi ) belirsiz geçmiş zaman , gelecek zaman ve gereklilik çekimlerine (kip) geldiğinde kesinlik  bildirir.

3 .OLASILIK                                                                                                                                      

Kesinliği olmaksızın bir olay ya da durumun çıkmasının beklenilmesi. Olabilirlik , ihtimal , sanma, öngörü.  “ olabilir, sanırım, galiba, belki, demek ki, herhalde, gibi ”sözcükleri olasılık bildirir.  Olasılık bildiren tümce iki yönlü tümce. Olması yanında olmaması , olmaması yanında olabilirliği var.   

 Örnekler :          

. Annem bugün gelir mi ki ?                                                                                                               

 .Geç kaldık, sanırım o gitmiştir .                                                                                                       

 . Ali gelmeyebilir .                                                                                                                              

 .Bu acımasız dünyaya alışacağım ; belki bu sayede bazı sorunlarımı sorun olmaktan çıkarabilirim.

                                                                                                                               

.Konuşurken bize bakıyor gibiydi .

 .Annem beni evde bekliyordur .

 “ –dir " koşacı şimdiki zaman kipine geldiğinde  olasılık bildirir 

 4 . VARSAYIM                                                                                                                                                      

 Kanıtlanmadan, geçici ya da kalıcı olarak benimsenen önerme. Gerçekte olup olmadığına, olup olmayacağına bakılmaksızın bir olay ya da  durumu bir süre için var kabul etmek, öyle saymaktır. Genellikle “ diyelim ki , tut ki , düşün ki , kabul edelim ki “ gibi sözlerle kurulur bu tümceler.   

                                                                                                      

Örnekler:                 

. Diyelim ki söylediğin doğru.                                                                                                        

 .Tut ki sınavı kazandın , nasıl okuyacaksın?                                                                           

 .Onun da senin gibi davrandığını düşün.                                                                                             

 . Kabul edelim ki o gelmeyecek.

 5 . SEZGİ / TAHMİN                                                                                                                      

 Bir konuyla ilgili olarak önceden olup olmayacağı doğrultusunda görüş bildirmek, sezgide bulunma(hissetmek)                                                                                                                                                                                                                                      Örnekler :                                                                                                                                                   

 .Dülger balığı adı işte bu sıkıntılarından ötürü ona takılmış olmalı. (tahmin)                                       

 . Kötü haber alacağımı telefonun çalışından anlamıştım . (sezgi) 

.Bu işin altından kalkmak oldukça güç gibi görünüyordu .(sezgi / tahmin)                                    

 . Söylediklerimi anlamakta güçlük çektiğinizi biliyorum . (tahmin /sezgin)                                           

 .Nasıl bir mutluluk içinde bulunduğunu gözlerinden okuyordum . (sezgi / tahmin)                                                                                                                                                                  

6  . KARŞILAŞTIRMA                                                                                                                    

 İki durum ya da kavramın benzerlik  ya da ayrılıklarını belirten tümce . Karşılaştırma özelliği taşıyan tümcede benzetme, eşitlik, üstünlük vb. bulunur. “En ,daha ,biraz , kadar, gibi ,  - den  çok , -den az , -den iyi” sözcük ve ekleri  ipucu verir.  

Örnekler :          

. Sen de benim gibi duygusalsın. (benzetme)                                                                                

 . O da senin kadar çalışkandır. (eşitlik) 

  . Sen ondan daha   güzelsin.   ( üstünlük)

 . Öğretmen sınıfın en çok konuşanını öne oturttu . (üstünlük)                                                                       

 .Ona aldığım kalem daha çok benim işime yaradı.  (üstünlük)                                                       

. Çocukların en beceriklisini bulup getirmişti. (üstünlük)                                                      

 . O , sanatçılar arasında eşi az bulunur bir insandı.  (üstünlük)

                            

 7 . HAYIFLANMA /PİŞMANLIK                                                                                                                                

 Kendi davranışımızın yarattığı sonuca üzülmek , Bir durum karşısında   pişman olmak, vahlanmak . Bu durumu “eyvah,yazık, keşke”sözcükleriyle anlatırız . 

 Örnekler :                                                                                                                                                   

 . Eyvâh!.. ne yer, ne yâr kaldı                                                                                                                  

 Gönlüm dolu âh ü zâr kaldı.                                (Abdülhâk Hâmit Tarhan )                                                                                                   

 .Yaz göç ediyor, ne yazık, yine güz

Mor dağlarda güneş doğmadan henüz. 

                                                                                                                                                                                                                                                    

 . Nasıl geçti habersiz o güzelim yıllarım .                                                                                        

Fakat zamanında düşünemedik bunu .                                                                                                      

 . Keşke yanımda olsaydı !

 . Sen de benim hatalarımdan birisin .

 . Sen en güzel duyguların katilisin .

 . Güzel gözlere aldandım .

 .Keşke gitmeseydim . 

8.YAKINMA  (SİTEM )                                                                                                                       

 Bir durum, sonuç, uygulamayla ilgili hoşnutsuzluğunu bildirmek. İçinde bulunulan durumdan hoşnut olmadığını bildiren tümce yakınma (sitem) içerir.                                               

Örnekler:                                                                                                                                                 

. Bir de aldığı gibi getirmesini bilse .                                                                                                   

. Konudan konuya atlayan ,başlığı ile içeriği birbirine uymayan yazılar bizi çok yormaktadır .        

. Oysa geçmişe baktığımızda , bu konuda öyle çorak bir görünüm var ki...                                 

. Örneğin , bir Yahya Kemal’in , bir Ahmet Hamdi Tanpınar’ın eserlerine ışık tutabilmek için eldeki bilgi kırıntılarıyla yetinmek zorunda kalıyoruz .                                                                         

. Yine arayıp sormuyorsun .                                                                                                                           

. Söylesem de beni dinlemez ki !                                                                                                                          

.  Bu çeviriler yabancı ozanla olabilecek bütün yakınlıkları ortadan kaldırmaktadır .                                                                                                                                                     

. Dostlarım sayesinde iki yakam bir araya gelmedi.

9 . UMURSAMAZLIK                                                                                                                     

 Bir durum, olay karşısında aldırış etmemek , önem vermemek, kayıtsız kalmak.                       

Örnekler:                                                                                                                                     

 . Bana ne sizin sıkıntılarınızdan.                                                                                                         

 . Dediklerimi yapmak şöyle dursun, düşünmeye bile yanaşmaz.

 10 . BEKLENTİ                                                                                                                               

 Bir olayın gerçekleşeceğinden umutlu olmak. “Bekle-, um-, iste-”eylemleri beklenti anlamlı tümceler kurar.                                                                                                                                

 Örnekler:                                                                                                                                             

 . Ada sahillerinde bekliyorum.                                                                                                               

 . Bunu senden istiyorum.                                                                                                                          

 . Bu sene okulu bitireceğimi umuyorum.                                                                                           

 . Beni ilgiyle dinleyeceğini samıştım.

. Dar günlerimizde bize yardım edeceğini düşünmüştük.                                                                      

 Son iki tümce gerçekleşmemiş beklenti içermektedir. 

 11 . BEĞENME                                                                                                                                             

 Bir veya bir varlığın iyi ve güzel yanlarını içeren tümce. Bir duygunun dile getirilmesi olan beğeni, tümceye öznellik katar. Çünkü, beğeni kişiden kişiye değişen bir duygudur. 

Örnekler:                                                                                                                                                  

 . Gözleri uğruna dünyamı verirdim.                                                                                                       

 . Sizin eseriniz bugüne kadar yazılmış olanların en ciddi ve en bilimsel olanı.                                    

 . Bunda , araştırıcı kişiliğinizin , yeteneklerinizin yanında , seçtiğiniz yöntemin de önemli payı var.                                                                                                                                                     

. Yöntemdeki çağdaşlık ve bilimselliğin, bir konuya kazandırdığı berraklık ve bütünselliği sizin eserinizde bütün yönleriyle  görebiliyoruz.                                                                               

 . Türk romanının bozkırında tek top bir ağaçtır onun eseri.                                                                  

 . Bu yazar, sorunlara çözümleyici ve iyimser bir tavırla yaklaşan, değişik görüşlere açık bir insandır.

. Bu yapıtınız kendi alanında yazılmış olanların en iyisi olmalı.

. Yapıtınızda kişiliğiniz, yetenekleriniz, yönteminiz örnek olacak biçimde yer almış.

12 . İSTEK (DİLEK)                                                                                                                                              

 Eylemin  anlattığı yargının yerine getirilmesini dileyen , buyuran tümce.                                                 

Örnekler:                                                                                                                                                     

.Yazıyı tamamlayıp bana getireceksin.                                                                                                 

 . Yarınki toplantıya biz de katılalım.                                                                                                    

 . Bunu al, müdüre imzalat,bana getir. 

. Kansam biran güzelliğine.

 13 . YADSIMA                                                                                                                                     

 Yaptığı ya da yapıldığında tanık olduğu bir olayı , durumu bilmediğini, görmediğini söyleyip  olumsuz davranma. Ayrıca ilgisi bulunduğu ortaklıklar karşısında yabancılık taslamak.                                                     

Örnekler :                                                                                                                                              

 . Olayda ben orada yoktum.                                                                                                             

 . Benden usandın mı ? Hayır.  

. İnsan anadilini yadsımamalı.  

                                                                                                                                       14.ŞAŞIRMA                                                                                                                               

 Beklenmedik bir durum karşısında kalma.                                                                                             

Örnekler:                                                                                                                                        

 . Orhan nasıl oldu da geldi.                                                     

 . Onu görünce gözleri dört açıldı.    

 

 15 .SÜREKLİLİK                                                                                                                                 

Yargının sürdüğünü anlatır. Eylem tabanına “-e dur- , - e kal - , süre gel –, -e gel-, -e git-“ yardımcı eylemleri getirilerek yapılır.                                                                              

Örnekler:                                                                                                                        

.    . . . . . . .  Arkadaşının arkasından bakakaldı.                                                                                                                                                                                                            

. Bu alışkanlık eskiden beri süre geliyor.                                                                                                         

.Uzun yıllar onu arayadurmuş.                                                                                                      

 . Aşkın odu ciğerimi yakageldi yakagider                                                                                      

 Garip başım bu sevdayı çekegeldi çekegider .                                                                                                    

                                                                                 (Yunus Emre                                   

. Gece gündüz demeden çalıştı .       

 

16 . YETERLİK                                                                                                                        

 Yapabilirlik, gücün yetmesi anlamları içerir . Eylem tabanına “ – e bil-“ yardımcı eylemi getirilerek yapılır (eylem – e bil -).                                                                                      

 Örnekler:                                                                                                                                           

 .Bu işi başarabilirsin .                                                                                                                        

 . Konuyu anlayabildin mi?                                                                                                                                                                                                                                                                                  

 17 . TEZLİK                                                                                                                               

 Çabukluk, tezlik anlamları bildirir.   Eylem tabanına “-i ver-" yardımcı eylemi getirilerek yapılır.                                                                                                                                                     

Örnekler:                                                                                                                                            

 . Sesimi alınca koşuverdi.                                                                                                                        

 . Silkiver üstünü annen görmesin.  

                                                                                                            

   18 . ÖZNELLİK (SUBJEKTİF)                                                                                                        

 Kişiden kişiye değişen değerleri içerir.                                                                                                   

Örnekler:                                                                                                                                            

 . Bu akşam TV 1’de güzel bir film izledim.                                                                                             

 . Onu seviyorum.    

 

                                                                                                                                                                                                       . 19.NESNELLİK (OBJEKTİF)                                                                                                              

 Herkesçe onaylanan gerçek, doğruluğu kanıtlanabilen, ölçülebilen.                                                 

Örnekler:                                                                                                                                                     

. İntibah romanı Namık Kemal’indir .                                                                                                    

. Türkiye’nin başkenti Ankara'dır.

 20.KÜÇÜMSEME                                                                                                                        

 Beğenmeme, yeterli bulmama anlamlarını verir.                                                                                    

Örnekler:                                                                                                                                                    

. Durmadan dudak büküyordu bana .

. Canım bu konuda bilginden kuşkumuz yok (!)

.Sanki çok biliyor !

21 . KARARLILIK                 

 Gerçekleşmesi için karar vermiş olmak. Olay gerçekleşmemiş ancak gerçekleştirmek                      kararı verilmiş.

Örnekler:

. Şubat dinlencesinde mutlaka Trabzon’a gideceğim .

 .ÖSS bu yıl kaçmaz .

 .Uykusuzluk bizi erken kalkmakta alıkoyamaz .

22 . KARARSIZLIK

 İkilem içinde bulunmak; olumluluk,olumsuzluk birlikte.

  Örnekler:

 .Gitsem mi gitmesem mi ?

 .Acaba yatsam mı?

23 . ÖNERİ / TAVSİYE

  Kabul edilmesi amacıyla ileri sürülen görüş.

Örnekler:

 .Her gün erken kalkmalısınız .

 .Sigarayı bırakırsanız sağlığınıza kavuşursunuz.

 .Bu olaylardan ders çıkarmalısın .

 

 24 .TUTARSIZLIK

 Sözünde durmama , davranışlarıyla çelişkiler  içinde olduğunu göstermesi .

  Örnekler:

.Saat 17’de buluşacaktık hani !

 .Benden aldığın kitabı bugün getiririm diye söz vermiştin .

 25 . ELEŞTİRİ

 Bir olay,durum,kişi,nesne ile ilgili olarak olumlu ya da olumsuz görüş bildirmek.

 Örnekler:

. Yakup Kadri’nin Yaban adlı romanı, aydınımızı sorgulaması bakımından ilk örnek romanımızdır. (olumlu)

 . Yaptıklarından pişman olmuş değil . / .... pişman olmamış . (olumsuz)

 26 . YERGİ

 Kişi ya da nesneyle ilgili olumsuz görüş bildirmek

Örnekler:

. Dostun böylesi görülmüş değil (!)

. Bu resmiyle de günümüzden ne kadar uzak olduğunu bir kez daha gösterdi.

 27 . KAYGI (TASA)

 Bir olumsuzluğun gerçekleşme olasılığı karşısında  yaşanacak mutsuzluğu dile getiren tümce.

Örnekler:

. Çevrecilerin erozyonla ilgili raporları ülkemizin geleceği açısından iç açıcı değil.

 .Gelişen dünyayı yakalamada gecikiyoruz.

28. ACIMA

 Başkasının acısına ortak olmak veya içinde bulunduğu durumdan acı duymak.

 Örnekler:

. Yoksul, kimsesiz kalan insanları dert edinirdi.

. Onun parasızlığına mı, işsizliğine mi, eğitimsizliğine mi yanarsın?

 29 . ÖZLEM

  Bir daha görmek, kavuşmak isteği; göreceği gelmek.

Örnekler :

. Kırmızı gül goncasına kavuştu

 Sılada sevdiğim aklıma düştü

 . Haberin var mı taş duvar?..

Dağlarına bahar gelmiş memleketimin

                                                                           ( Ahmet Arif)

 30 . UYARI

  Birinin herhangi bir konuda dikkatini çekme.

 Örnekler:

 . Bu kafayla gidersen pişman olacaksın.

 .Dikkat et düşeceksin.

31 . ÖNYARGI

 Olay, durum, kişi hakkında önbilgi edinmeden; neden sonuç ilişkisi kurmadan duygusal, taraflı davranarak olumlu ya da olumsuz yargıda bulunmak.

 Örnekler:

 .Onun bu işi yaptığını adım gibi biliyorum.

 . Olaydan önce buralarda görüldüğüne göre, o yapmıştır.

 32 . ÖĞÜT

  Birine, doğru ve uygun bir yol göstermek için veya kötü davranışlardan sakındırmak                için söylenen.

 Örnekler :

 . Güzel düşün, iyi hisset, yanılma,aldanma

ne varsa doğrudadır, doğruluk şaşar sanma                 (Tevfik Fikret)

33 .ÖZELEŞTİRİ

 Kişinin bir olay ya da durum karşısında nesnel davranarak kendisini değerlendirip yanlışlarını kabul etmesi.

 Örnek :

. Dünkü sözlerimle sizi üzdüğümü anladım, özür dilerim.

.Şiirlerimde öykünmecilikten kurtulmadığımı son bir yıldır anlamaya başladım.

34 . KINAMA

Yapılan bir işin  kötü görüldüğünü, davranışın ayıp karşılandığını bildirmek.

Örnek:

.Öğretmenlerine böyle davranmanı uygun bulmuyor, seni ayıplıyoruz .

 35 . DEĞİŞMEZLİK

Bir olgunun, durumun,  yeni biçime girmemesi,  kişinin davranışlarında önceki görünümünü sürdürmesi.

Örnekler

.On yıl önceki tutarsızlığı sürüyor. (olumsuz )

 . Yıllar ondan bir şey alıp götürmemişti. (olumlu )

 36 . ABARTMA(MÜBALAĞA)

  Olay, durum, nesne, kişiyle ilgili olduğundan çok ya da az diye görüş bildirmek.

 Örnekler:    

 .Onu böyle görmemiştim, bir deri bir kemik kalmış. ( Çok zayıflamış.)

.Ocağımı batırdın!

 

37 . KORKUTMA

 Karşıdaki kişiye yapılacak kötülüğü söz ya da davranışla duyurmak.

Örnekler:

.Yaptıklarınızı yanınıza bırakır mıyım sanıyorsunuz!

.Bu tutumunla benden geçeceğini mi bekliyorsun?

 38 .USANÇ / BIKKINLIK

 Yinelenmesi veya uzun sürmesi nedeniyle bir şeyden hoşlanmaz, canı sıkılır olmak .

 Örnek :

.Şu gevezeliğinden vazgeç artık.

 39 . BUYURU / EMİR

 Yapılması ya da yapılmaması doğrultusunda isteklerin yerine getirilmesini istemek.

 Örnekler:

.Bu işleri yarın bitirsin.

.Kağıtları topla buradan.

 40 . MUTLULUK

  Duygusal  doyuma ulaşma durumu.

 Örnek:

.Kanat takıp uçmak istedi anne.

                             (Türkay KORKMAZ, Annem Aşık /  Pazar Sabahı )