Tümcede öğeler

ÖĞELERLE İLGİLİ ÖZEL DURUMLAR

1. ÖZNE İLE İLGİLİ ÖZEL DURUMLAR

Özne genelde yapıcı bir öğedir. Ancak, etki alan “sözde     özne”, başka öğe görevini üstlenen “örtülü özne”, arasöz niteliğinde açıklayıcılar alan “açıklamalı özne”, - Başka öğeler  de açıklamalı olarak kullanılabilir.- ilgeç ve dönüşlülük adılıyla     “pekiştirmeli özne” adlı öznelerle ilgili örnekler görelim :

                        . Bu dilekçeyi avukata yazdırdım.

                                                       dt                             dt : dolaylı tümleç

                                           gerçek özne (gö)

                        . Ödevini ablasına yaptırmış.

                                                 dt                                     dt : dolaylı tümleç

                                       gerçek özne (gö)

                        . Odunları çocuklara taşıttı.

                                                 dt                                    dt : dolaylı tümleç

                                     gerçek özne (gö)

                        . Sokaklarişçilercetemizlendi.

                                                bt                                     bt : belirteç tümleci

                                    gerçek özne (gö)

                        . Saçlarını annesine taratıyor.

                                                dt                                    dt : dolaylı tümleç

                                    gerçek özne (gö)

Gerçek özne başka öğe olarak kullanılmış. Böyle öznelere  örtülü özne denir.

                        . Bu mektup annesi tarafından yazıldı.

                           bsiznöb                                       bsiznöb : belirtisiz     nesne öbeği

                        gerçek özne (gö)

Tümcede yüklem çekimlenirken özne ile olan ilişkisinde özneyi yapıcı olmaktan çıkararak etkilenen duruma getirmiş. Eylem çatıları konusunda görüleceği üzere yüklem edilgen çatı olduğundan nesne durumundaki sözcük öbeği sözde özne olmuş.

                        . Gül, halamın kızı, yarın bize gelecek.

                                           ö                                                            ö : özne

                              açıklamalı  özne (aö)

            . Annem, o elleri öpülesi özverili kadın, bizim için çok çırpındı.       

                                                ö                                                       ö : özne

                                 açıklamalı özne (aö)

Öznenin açıklaması var.Böyle öznelere açıklamalı özne denir.

                        . Bu işi ben kendim yapacağım.

                                               ööb                                                   ööb : özne öbeği

                                pekiştirmeli özne (pö)

 Pekiştirme ikilemeyle yapılmış.

                        .  Sen sen bütün bunların sorumlususun!

                              ö                                                                          ö : özne

                         pekiştirilmeli özne (pö)

Pekiştirme ikilemeyle yapılmış.

                        . Annemki hiç kötülük bilmez.                      

                                  ö                                                                     ö : özne

                pekiştirmeli özne (pö)

                        . Babam bile bilmez bu konuyu.                                

                                           ö                                                         ö : özne

                  pekiştirmeli özne (pö)

                        . Sen de öyle mi düşünüyorsun?                      

                             ö                                                                        ö : özne

                  pekiştirmeli özne (pö)

                        . Sen de mi öyle düşünüyorsun?                       

                                   ö                                                                 ö : özne

                        pekiştirmeli özne (pö)

                        . Konunun uzmanları bile ne yapacaklarını şaşırdılar.                       

                                   ööb                                                         ööb : özne öbeği

                         pekiştirmeli özne (pö)

                        . Evli evine,  köylü köyüne gitsin.

                                      ööb                                                     ööb : özne öbeği                   

                        pekiştirilmeli özne (pö)

 Pekiştirme ikilemeyle yapılmış.

                        ..Genç adam kapıyı açtı, eve girdi.

                                  ööb                                                       ööb : özne öbeği

  “Genç adam” , “açtı, girdi” yüklemlerinin ortak    öznesidir. Tümce, sıralı tümce olduğundan   kılış bildiren yüklem  birden çok. Ortak özne “genç adam” önad tamlamasıdır.

                        .Bazan ölüler yurdu korurbazan da diriler.

                                       ö                                                     ö                       ö : özne

Sıralı tümcede ortak yüklem “korur”uniki öznesi bulunmaktadır, “ölüler, diriler”. Ayrıca              “yurdu” sözcüğü  ortak nesne görevindedir.

    sen / ö        . Bir yemem diyenden kork bir oturmam diyenden.

                                                                    y                                                  y : yüklem                    

 Sıralı tümcede yüklem “kork”,  özne “sen” ortak öğelerdir.

                        . Asıl şiir dediğimiz şey,o ruh iklimi, ara yerde kaybolmuştur.

                                                                       ööb                                         ööb : özne öbeği

                                                       açıklamalı özne ( aö)

                        . Ötekisi –kapının önündeki adam- şimdi nerelere gitmiştir.

                                                                ö                                                         ö : özne

                                    açıklamalı özne (aö)

                        . Bundan yararlanmasını bilenler  –  o zamanın yöneticileri 

                                                    ööb                                                               ööb: özne öbeği

                                        açıklamalı özne  (aö)

                   durumu kimseye  bildirmediler.

                        . O ilk sevgi – kalbimizin ilk acısı – yıllar geçse de

                                                         açıklama                        pekiştirme

                                   açıklamalı özne (aö)             pekiştirmeli belirteç (pb)

                  unutulmaz.         

                        .Güneşin batma saatleriydi.

                                           ö                                                   ö     : özne

                      _________________________

                                            yöb                                                yöb : yüklem öbeği

                        . 1987 ilkyazının ilk haftasıydı.

                                         ööb                                                ööb : özne öbeği

                                         yöb                                                 yöb : yüklem öbeği

                        .Yağmurlu bir Pazar akşamıydı.

                                               ööb                         ööb : özne öbeği

                                               yöb                        yöb : yüklem öbeği

 Yukarıda sıralanan son üç tümcede yüklemle öznenin kaynaştığını görüyoruz.

                        . Bu yolda koşulur.

                                                y                                  y : yüklem

  “Koş -” eylemi başka bir varlığa geçmeyen, onu   etkilemeyen eylemdir (geçişsiz). Bu özelliği olan eylemle kurulan tümcede özne yapıcı olmaktan çıkarılırsa (edilgen)  özneyi gösteremez duruma düşeriz. Öznesiz özne olamayacağından bu tür tümcelerin öznesini uslamla yoluyla buluruz ki böyle öznelere mantıkça özne denir. Bu adlandırma    yüklemin çatısıyla ilişkilidir. Daha önce sözde özne örnek tümcesinde bu konuya değinmiştik.

“Koşulur” yükleminin öznesi kim olabilir? Bu yolda  kimler koşabilir? “Atletler, çocuklar”             vb.

                        .Birdenaklıma geldi.

                                            yöb                                                          yöb : yüklem öbeği

                        .Geçmiş olsun.

                                   yöb                                                                 yöb : yüklem öbeği

                        .Yazık oldu Süleyman Efendi’ye

                              yöb                                                                     yöb : yüklem öbeği

 Deyimleşmiş, kalıplaşmış sözcükler özümlenebilir özelliğini yitirdiğinden özne belirsizlenmiş.