Türk Edebiyatında “İLK”ler

Günümüzde bilgiye ulaşma kolaylaşınca, kuşkusuz, başvurulan ilk kaynak, internet oluyor. Ancak, sanal ortamda, her zaman sağlıklı bilgiye ulaşmak mümkün olmuyor. Karşınıza benzer bilgi yanlışları/ eksiklikleri çıkıyor.

Demek oluyor ki, ulaşılan her bilgiye, güvenmemek, kuşkuyla yaklaşmak gerekiyor.

Edebiyatımızda “ilk”ler konusu da, durum böyledir.

Kimi “ilk”lerle ilgili verilen bilgiler, bilgiyi tam yansıtmıyor. Bir de, “ilk”leri bir yerde bulan, “Hepsi bu kadar mı?” diye sorabilir. Bunu yanıtlamak, o kadar kolay değil. Çünkü her “seçme”de olduğu gibi, “ilk”lerde de, öznellik ağır basar. Unutmayalım, her “seçme”, bir başkasına göre, “eksik”tir. Burada önemli olan, verilenin, doğru bilgiyi içermesidir.

Şu da var:

Özellikle, üniversite sınavlarına hazırlanan öğrenci/ aday, ÖSYM’nin sorularındaki bilgiyi “doğru”, “geçerli” sayıyor. Ancak, ÖSYM’nin kimi soruları, bazen yaygın olan bilgiyi değil de, tartışmalı bilgiyi soruya taşıyor. Yanıt da, onunla ilgili olunca, bakıyorsunuz, bilgi, öğretmenin/ öğretenin gözünde değişmiş oluyor.

Öğrencileri/ meraklıların ilgisini çekeceğini düşünerek, edebiyatımızdaki “ilk”lerle ilgili 50 maddelik bir “seçme” yaptık:

• Bilinen ilk tiyatro yapıtı: Hikaye-yi İbrahim Paşa b. İbrahim-i Gülşeni (Hayrullah Efendi)
  

• Basılı ilk tiyatro: Şair Evlenmesi (Şinasi)

• Sahnelenen ilk tiyatro yapıtı: Vatan yahut Silistre (Namık Kemal)

• Aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk manzum tiyatro: Eşber (Abdülhak Hamit Tarhan)

• Hece ölçüsünün kullanıldığı ilk manzum tiyatro: Nesteren (Abdülhak Hamit Tarhan)

• İlk özel ve bağımsız gazete: Tercüman-ı Ahval (Şinasi, Agâh Efendi)

• İlk resmi gazete: Takvim-i Vekayi

• İlk yarı resmi gazete: Ceride-i Havadis

• İlk tefrika: Şair Evlenmesi (Şinasi)
  

• Noktalamanın kullanıldığı ilk yapıt: Şair Evlenmesi (Şinasi)

• İlk makale: Mukaddime (Şinasi)
  

• İlk atasözü derlemesi: Durub-ı Emsal-i Osmaniye (Şinasi)
  

• Batı’dan yapılan İlk çeviri şiirler: Terceme-i Manzume (Şinasi)

• İlk düzyazı (mensur) şiirler: Mensur Şiirler (Halit Ziya Uşaklıgil)

• Eksiltili cümlenin kullandığını ilk roman: Mai ve Siyah (Halit Ziya Uşaklıgil)

• İlk pastoral şiir: Sahra (Abdülhak Hamit Tarhan)

• Hece ölçüsünün kullanıldığı ilk çocuk şiirleri: Şermin (Tevfik Fikret)

• Nazmı nesre yaklaştıran ilk şair: Tevfik Fikret

• İlk çeviri roman: Terceme-i Telemak (Fenelon, çev.: Yusuf Kamil Paşa)

• İlk yerli roman: Taaşşuk-ı Talat ve Fıtnat (Şemsettin Sami)

• İlk köy romanı: Karabibik (Nabizade Nazım)

• İlk natüralist roman: Zehra (Nabizade Nazım)

• İlk realist roman: Araba Sevdası (Recaizade Mahmut Ekrem)

• İlk edebi roman: İntibah (Namık Kemal)

• İlk tarihi roman: Cezmi (Namık Kemal)

• İlk psikolojik roman: Eylül (Mehmet Rauf)

• İlk öykü örnekleri: Letaif-i Rivayat (Ahmet Mithat Efendi)

• Batılı anlamda ilk öykü yapıtı: Küçük Şeyler (Samipaşazade Sezai)

• Anadolu’da ilk divan şairi: Hoca Dehhani

• İlk bibliyografya: Keşfü’z- Zünun (Kâtip Çelebi)

• İlk anı kitabı: Babürname (Babür Şah)

• İlk gezi yapıtı/ seyahatname: Mir’at-ül Memalik (Kaptan-ı Derya Seydi Ali Seydi)

• İlk hamse şairi: Ali Şir Nevai

• İlk tezkire: Mecalis’ün Nefais (Ali Şir Nevai)

• İlk edebi eleştiri: Tahrib-i Harabat (Namık Kemal)

• İlk mizah dergisi: Diyojen (Teodor Kasap)

• İlk fıkra yazarı: Ahmet Rasim

• İlk fabl örneği: Harname (Şeyhi)

• Türk dilinin ilk ansiklopedik sözlüğü: Divan-ı Lügat-it-Türk (Kaşgarlı Mahmut)

• Mesnevi tarzında ilk yapıt: Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip)
  

• Aruz ölçüsünün kullanıldığı ilk yapıt: Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip)

• İlk siyasetname: Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip)

• İlk didaktik yapıt: Kutadgu Bilig (Yusuf Has Hacip)
  

• İlk edebi bildirgeyi yayımlayan topluluk: Fecr-i Âti

• Divan edebiyatında yerelleşmenin öncüsü: Nedim

• Divan edebiyatına “şarkı”yı kazandıran şair: Nedim

• Divan edebiyatına “tuyug”u kazandıran şair: Kadı Burhanettin

• İlk Türkçe sözlük: Kamus-i Türki (Şemsettin Sami)

• Tekke şiirinin kurucusu: Ahmet Yesevi

• İlk kadın romancımız: Fatma Aliye Hanım

AÇIKLAMALAR:

• Hayrullah Efendi’nin 1844’te yazdığı bu yapıtı İsmail Hami Danışment 1938’de yayımlar. Şinasi’nin “Şair Evlenmesi”,
  1860’ta Tercüman-ı Ahval gazetesinde tefrika edilir. Hayrullah Efendi’nin yapıtı için “bilinen ilk tiyatro yapıtı” denmesinin
  nedeni budur.

• ÖSYM, 2009‘da, Edebiyat- Sosyal Bilimler Testi’nin 18. sorusunda, “Babürname”yi gezi türünden saydı.
• Sorunun eleştirisi için bkz: http://blog.milliyet.com.tr/oSS_de_18__edebiyat_sorusu_yanlis_mi_/Blog/?BlogNo=186310

• Gezi türü/ seyahatname dendi mi, akla Evliya Çelebi’nin “Seyahatname”si gelir. “Seyahatname”, yazılış bakımından
  daha sonra olmasına karşın, ünü daha yaygındır.

   

   

  TURGUT ÇELİK/ Mersin