Türk halk edebiyatımızda manilerin çeşitleri (2) Abdülkadir Güler

Halk edebiyatımızda manilerden söz ederken, bildirimin bu bölümünde manilerin çeşitleri konusunda biraz bilgi vermek istiyorum: Maniler genel olarak, aşağıda vereceğimiz örneklerde görüldüğü gibi genel olarak yedi hecelidir. Kafiye(uyak) düzeni ( aaba ), kimi zamanda (aaab) şeklinde olanları da vardır.Değerli folklorcu ( Halk bilimci ) Prof.Dr. Şükrü Elçin bu tür manilerin mani atışmalarında ve “karşı beri”adı verilen türkülerde ve kuzey Bulgaristan’la, Romanya’da yaşayan Gagavuz Türklerinin eserlerinde görüldüğünü söyler.
Manileri yapı bakımından incelerken 1.mısralarındaki hece sayısının eksik olması; mısra sayısının değişik olması ve uyakların (kafiyelerin) cinaslı olmasına göre değişik adlar altında, adlar aldıklarını görürüz. Buna göre Manileri beş bölüm altında toplayabiliriz:

1- Düz veya tam maniler

2-Yedekli veya artık maniler

3-Cinaslı veya kesik maniler

4-Karşılıklı Maniler (değişler)

5-Katar Maniler olmak üzere beş bölüme ayrılıyor.

Şimdi bu maniler hakkında biraz bilgi vermek istiyorum.Bu vadide maniler konusunda inceleme, araştırma yapacak olanlara belki yararlı olur diye düşünüyorum.

1-Düz veya tam Mani:

Bu mani kafiyesine göre aaba, hece sayısı 7 ve ( 3+4) veya ( 4+3) duraklı olur.Dört mısradan meydana gelir. Kafiyeli cinassızdır. Cinaslı olanları azdır, örnek olarak :

A benim bahtiyarım

Gönülde tahtı yarim

Yüzünde göz izi var

Sana kim baktı yarım.

Bahçelerde baz olur

Gül açılır saz olur

Ben sana gülüm demem

Gülün ömrü az olur. (4) ( Baz: Doğan)

2-Yedekli veya artık Mani:

Dört mısralık bir manidir, düz mani sonunda aynı kafiyede ( uyak)'ta anlamı tamamlayan başka mısralar eklenerek( eserde 6 mısralık) yapılan manilere yedekli veya artık mani adı verilir. Bunlar dörtten fazla olan, kesik veya cinaslı manilerle karıştırılmamalıdır. Bu tür maniler, bilhassa cinaslı kafiye olmadığı için birinci mısrada anlamlıdır.Aşağıdaki örneklere bir bakalım :

Bülbülün yuvasına

Gül girer rüyasına

Bülbül güle âşıktır

Mecnun’da Leyla’sına

Mecnun Leyla der iken

Erişti Mevla’sına..

Derdim var beller gibi

Söylemem eller gibi

Kalbimin hüsnü var

Yıkılmış iller gibi

Gözlerimden yaş akar

Coşmuş seller gibi.

3- Cinaslı ve kesik Maniler:

Bu manilerde, mısraların hece sayısı yediden az olan (3.4.5.6 heceli) mısra sayısı en az başlayıp 6, 7, 14 arası ( heceli) olabilir. Mısraları cinaslı kafiyelerle( uyaklarla ) kurulur ve bukafiyeler (uyaklar) tam veya yarım olabilir. Cinaslı manilerde 1. mısra ayağı oluşturan kelimedir. Bu kelime veya kelime grubu anlamlı olsa veya olmasa düşünce bir giriş ve kafiye başlangıcı teşkil ettiğinden maninin yapısında ve anlamında bir değişiklik yol açmaz. Bu mani çeşidinde mana birimi beyittir.Yani her beyitin kendine özgü bir manası vardır. Prof.Dr. Fuat Köprülü, bu tür cinaslı manilere”Tuyuğ”adını verir. Ayrıca bu kesik maniler içinde 1.mısrası yedi heceli ( 3+4=7) heceli olanları da vardır, bunlara doldurmalı kesik mani adı verilir.
İşte bunlardan üç örnek sunmak istiyorum:

Budala

Bülbül konar bu dala

Ne kadar aklım olsa

Yine derler budala..

3- Türk Edebiyatı Dizisi Milli Eğitim Bak. Kilis’li Rifat

Bilge/ Sadeleştiren: Yrd.Doç.Dr. Ata Çatıkkaş. İstanbul/ 1996

4- a.g. eser. İstanbul/ 1996.( s.19, 20 )

Bağ bana

Bahçe sana bağ bana

Değme zincir kâr etmez

Zülfün teli bağ bana..

Sürüne

Koyun kuzu sürü ne

Çünkü çoban değilsin

Arkandaki sürü ne ?

4- Karşılıklı Maniler( Deyişler) :

Türk halk edebiyatımızda iki kişinin karşılıklı olarak birbirlerine söyledikleri manilerdir. Bu manilerde manilerin kimin söylediği ve cevaplayanın kim olduğu belertilir. Bunlara karşılıklı maniler adı veriliyor:

Bunlara da bir iki örnek sunmakta yarar vardır:

Ağa: Adilem sen nâ-çarsın

Lâ-l’ü gevher saçarsın

Ben Azrail olunca

Kuzum nere kaçarsın?

Adile: Ağam derim nâ-çarım

İnci, mercan saçarım

Sen Azrail olunca

Ben cennete kaçarım..(5)

Yine bazı saz şairlerinin söylediği deyişlerinin son kıt’asında, mahlaslı maniler vardır ki. Bunlarda da şairlerimiz birinci mısrada kendi mahlaslarını kullanmayı tercih ediyorlar. Örnek olarak halk ozanı HATAYİ’nin kullandığı bir manisini sunuyorum :

Hatayı'm hal çağında

Hal gönül al-çağında

Bin kâbe’den yeğrektir

Bir gönül al-çağında..

5- Katar Maniler:

Katar maniler, bir konu bütünlüğü içinde birbiri ardı sıra gelen manilere katar mani diyoruz.Bu tür mani örneklerinde, şimdi bunlardan ( İsmail Aliyhisselam Hakkında) yazılan manilerden birkaç örnek sunmak istiyorum :

Evvel Allah adına

Şükürler bin yâdına

Mil çekilsin ol göze

Hor bakan üstadına.

Baharı benzer yaza

Şahini mail kaza

Bu bir katar manidir

Bir bir diyelim size.

Okudum hiçe geldi

Kısmet bu gice geldi

Hazret-i İbrahim’e

Gör kurban nice geldi.

İbrahim gülün kimdir

Söyle bülbülün kimdir

Hak dedi İbrahim’e

Senin sevgilin kimdir? (6 )

Genel olarak manilerin konuları yaşantımızda yer alan konulardır. Örnek olarak Köy, kasaba veya şehirlerimizde okumamış, okumuş kimselerin ve özellikle kadınların irticalen (doğaçlama) olarak söyledikleri bir çeşit manilerdir. Bir kısmı lirik olan ve usta şairlerin bile kolay kolay söyleyemeyeceği güzellikte oluşan veya söylenen bu manilerin Türk halk edebiyatımızın yıllardan beri geçmişten günümüze dek yansıyan bu sözünü ettiğimiz manilerdir. Maniler döner, dolaşır, kıza, geline ve sevgiliye bağlanır.İşte Artvin dolaylarından aldığımız bir örnek mani:

Peşkir astım direkten

Doktor gelsin ıraktan

Doktor bana kâr etmez

Benim yarem yürekten.

Yine Maniler, bazen içli bir ezgi, bazen bir figür olur. Karadeniz dolaylarında, yayla yollarında kemençe eşliğinde kimi zaman eğlenerek veya horon teperek aşağıdaki biçimde bir mani dile getirilir;

Oy kemençe kemençe

Zerdali dali mısın?

İnce ince ötersin

Benden sevdali misin?

Türk halk edebiyatımızın zenginlik kaynaklarından biri olan maniler, bazen akşam sohbetlerinde bizlere arkadaş olur, yaren olur. Kimi zaman şehitlerimize ağıt halinde mani yakılır. Bayrağımıza, şehitlerimize, övgü, kimi zamanda düşmana yergi olur. Genellikle kadınları, kızları ön plana alır. Ama ülke sevgisinin, milli takımların, hatta yerel kulüplerin manilerinde görülür.Yine devlet büyüklerine, siyasilere kimi zaman da taşlamalı maniler de dile getirilir. Askere gidenlere, tarlada çalışanlara, değirmene gidiş ve gelişlerde, imece halinde tarlada, harmanda birlikte çalışanlara maniler dile getirilir. Genel olarak bu manilerde sevgilinin eteği, entarisi, mendili, eşarbı, mintanı, saçları, peştemalı, kınalı elleri, yüzüğü, küpesi, çarığı, konu edilir.Kimi zamanda manilerde kin, öfke, kıskançlık öne çıkar.Bunlar arasında bazı hayvanların adları da geçer. Örneğin domuz, porsuk, çakal, aslan, geyik, ayı, yılan, tilki, katır, ayı, kurt, bülbül, keklik, güvercin, horoz, ceylan, geyik gibi isimlerde yer almaktadır. İşte hayvan adlarını yer alan bazı maniler

Süreceğim bir fişek

Duvardaki tekliğe

Kız sesimi duyunca

Benziyorsun kekliğe

Bülbüller sah demeden

Su geliyor kuleden

O kaş, o göz değil mi?

Beni sana kul eden.

5-Türk Edebiyatı Dizisi (Kilis’li Rifat Bilge )Milli Eğitim Bakanlığı yayınları/

Yrd.Doç.Dr. Ata Çatıkkaş. İstanbul 1996.

6-a.g.e M.E.B, ( Kilisli Rifat Bilge.) Yrd, Dr.A.Çatıkkaş/ İstanbul. 1996.

Geyik gibi yürürsün

Al fistanı sürürsün

Çöz göğsün düğmesini

Kaymak tenin görünsün..

Katırlar katar katar

Yukarı suya bakar

Bana ters bakma yârim

Gönlümde aslan yatar (7)

KONULARINA GÖRE MANİLER:

Türk halk edebiyatının sözlü ürünleri arasında yer alan maniler üzerinde konuları bakımında geniş araştırma yapan Pertev Nail Boratav’un araştırmalarına göre manilerin türü ile ilgili şu bilgileri verir: l- Niyet- fal Manileri, 2- Sevda Manileri, 3- İş Manileri, 4-Bekçi ve Davulcu manileri, 5- İstanbul’da bazı sokak satıcıların manileri, 6- İstanbul Meydan kahvelerinin cinaslı manileri, 7- Doğu Anadolu Hikâye Manileri, 8- Mektup Manileri gibi sekiz bölüm halinde toplar ve inceler.

Yine uzun yıllarTürk Folkloruna hizmet etmiş, 1975’lerde Milli Folklor Araştırma Dairesi Başkanlığı görevlerinde bulunmuş daha sonra HAGEM( Halk Kültürlerini Araştırma Genel Müdürü iken ( Emekli) olan Sayın (Prof. Dr ) Nail Tan, rahmetli folklorcu İbrahim Aslanoğlu’nun çıkardığı SİVAS FOLKLORU adlı dergisinin Aralık 1975(sayı: 35) ‘te adını andığımız dergide şunları özetle yazıyor:" Halk şiiri türlerinden en yaygın olan manilerde ana konu sevgidir. Bu sebeble konularına göre değil, kullanıldıkları yerlere göre sınıflandırmak mümkündür Maniler kullanışlarına göre şu şekilde sınıflandırılabilir” diyor sayın Prof. Dr. Nail Tan, :

1- Atışma manileri

2- Bilmece Manileri

3- Düğün Manileri

4- Hikaye ve masal manileri

5- İnsan adına bağlı maniler

6- Konuşma manileri

7- Metup manileri

8- Niyet- Fal- Yorum Manileri

9- İş manileri

10- Oyun manileri

11- Ramazan ve bayram manileri

12- Satıcı Manileri

13- Saya manileri

14- Semai Kahvelerinde söylenen cinaslı Maniler.

15- Şehir adına bağlı maniler

16-Türkü manileri. (8 )

Türk Halk edebiyatı sözlü kültür ürünleri arasında yer alan ve halkımızın severek kullandıkları manilerin sayısı bir hayli fazladır. Ben bu "Bildirim"de kullanıldıkları yerlere göre bir sınıflama yaparak, çeşitli örnekler sunacağım, Bu konuda araştırma ve inceleme yapacaklar için belki yararlı olur diye düşünüyorum :

1- Ramazan ve bayram Manileri

2- Gelin- Kaynana Manileri

3- Karanfil, Gül ve Lâle adına söylenmiş maniler

4- Mektup manilerine bir bakış, ( * )

( * ) IV. Uluslaarası Türk Medeniyetlerinde Sözlü Kültür Geleneği Sempozyumu, 6-8 Kasım 2006 Fethiye. Fethiye Belediyesi ve Egeli Araştırmacı Yazarlar Birliği -Fethiye.