Türkçe'de vurgu ve tonlama

Tümcenin okunuşunda sözcükleri söylerken tümceye güzellik ve yeni anlamlar yüklemek için bazı sözcükleri diğerlerine göre daha baskılı okuruz, bu olaya vurgu denir.

Tümceyi söylerken yapısını, öğe düzenini, taşıdığı duygu ve düşünceyi dikkate almak durumundayız. Ayrıca, önemsenen öğe diğer öğelere göre daha baskılı okunacağından tümcenin dizilişinde de ayrıcalıklara yol açar.

Tümcenin söylenişi vurgu ve tonlamayla tek düzelikten kurtularak ezgisel bir değer kazanır. Bu bakımdan vurgu, tonlama -sesin alçaltılıp yükseltilmesi- nerede, nasıl yapılması gerektiği üzerinde durmamız gerekir.

Kahveci bize iki tahta iskemle verdi.
Memduh Şevket Esendal

Bugün babanı göremezsin, kızım.

Halide Edip Adıvar

Dil bayramı kutlu olsun!

Ben sana dememiş miydim?

Yukarıdaki tümcelerden birincide vurgu nesnede, ikincide belirteç tümlecinde, üçüncü ile dördüncüdeyse yüklemde bulunmaktadır. Bu örneklerde mantıkça vurguyu gördük.

DUYUŞ VURGUSU

Bir de duyuş vurgusu vardır. Bu vurguya söylev ve şiirlerde başvurulur.

Taştı’n yine deli gönül
Sula’r gibi çağlar mısın?
Aktı’n yine kanlı yaşım
Yollarımı bağla’r mısın?

Yunus Emre

Ey Türk gençliği! Birinci vazife’n Tür’k istiklâlini, Tür’k Cumhuriyetini ile’lebet muhafaza  ve müdafaa etmekti’r. Mevcudiyetini’n ve istikbalini’n yegâ’ne temeli budu’r. Bu tem’el seni’n e’n  kıymetli hazinendir.
Ordu’lar ilk hedefiniz Akdeniz’dir  ileri! 

Atatürk   

Ne’rden çıktı bu cenaze? Ölen kim?  

Cahit Sıtkı Tarancı   
                                                                
Sula’r mı yandı? Ne’den tunca benziyor mermer?

Ahmet Haşim

Vurgulu okunanlar kesme işaretiyle gösterilmiş, tonlama yapılan sözcükler de koyu  yazılmıştır.Sesin alçalıp yükselmesine, sertleşip yumuşamasına, incelip kalınlaşmasına tonlama denir.Yukarıda koyu yazılan “cenaze / kim / yandı / mermer” sözcükleri yükselen tonlamayla söylenir. Sesin titremesi sonucu oluşan tonlama sözü tek düzelikten kurtarıp söze ezgisel bir değer kazandırır. Tonlama tümcenin taşıdığı duygu ve düşünceye göre yapılır. Yalın tümce alçalan tonlamayla söylenir.

Ali bugün gitti. (Alçalan tonlama)

Ali bugün gitti mi? (Yükselen tonlamayla)

Hava Hanım yemek pişirir, çamaşır yıkar, fakat hiçbir zaman hizmetçi muamelesi görmezdi.  ( Yükselen, yükselen, alçalan tonlamayla)          
 Haide Edip  Adıvar    
 
Yorgan gitti, kavga bitti. (Yükselen, alçalan tonlamayla)

Tonlamalar, yalın tümcede alçalan, soru tümcesinde yükselen, sıralı tümcelerde yükselen tonlama giderek sonda alçalır. Yukarıdaki örnek tümcelerde tonlamanın bu özelliklerini gördük.

Toplumsal yaşamımızda dilin bu özelliklerini yerinde kullanmak anlatımı gerçekleştirerek anlaşılmamızı kolaylıkla sağlar. Bu nedenle vurgulama, tonlama edinmemiz gereken bir alışkanlıktır. Bu da eğitimle gerçekleşir.