Türkçede Anlatım Bozuklukları - 2

Türkçe konuşmanın, yazmanın "ulusal görev" olduğunu unutmayalım. Bunu başarırsak ulusal dirliğimiz, birliğimiz pekişecektir.

ÖSS SORULARINDAN ÖRNEKLER

O yıllarda ben otuz, o ise otuz beş yaşlarındaydı. (...otuz yaşlarındaydım....)

                                                                                                                   ( ÖSS1992 )

Bu tutumuyla ailesine zarar mı veriyor yarar mı anlayamadık. (...yarar mı sağlıyor...)

                                                                                                                       ( ÖSS 1994 )

Dilimize gereken ilgi ve önemi vermek zorundayız,diyorsunuz. (... ilgiyi göstermek...)

                                                                                                                        ( ÖSS 1993)

Hiç kimse ona gerçeği anlatmamış; onu yalan yanlış sözlerle oyalamamıştı.  

( .... ; herkes onu yalan yanlış sözlerle oyalamıştı.

                                                                                                                       (ÖSS 2002) 

  TAMLAMA YANLIŞLARI

Dilimizde iki tür tamlama bulunmaktadır. Bunlar ad ve önad tamlamalarıdır. Ad ve önad tamlamalarında yapılan yanlışlıkları şöyle sıralayabiliriz;

Ad tamlamalarında eklerin -belirten(-in), belirtilen (-i)- gerektiği gibi kullanılmaması;

Önad ve adın aynı belirtilene bağlanması; birden çok belirten veya belirtilen arasındaki anlam uyuşmazlığı;

Önad tamlamasında çoğul ekinin (-ler) gereksiz kullanılması.

Özetle :

Bu kararın aksini düşünenler, durumu inceledikten sonra bir karara varmaları gerekir.

Örnek tümcede “... düşünenler... bir karara varmaları...” ad tamlamasında “-in” belirten  eki olmadığından tamlama yanlışı yapılmıştır. Tümcedeki tamlama yanlışını düzeltirsek :    “...  düşünenlerin bir karara varmaları...” olur.

Yaralılardan birinin durumu ağır olduğu için derhal   hastaneye kaldırıldı.

Tümcenin yüklemi “kaldır-” geçişli eylemdir. Bu eylem “-il” edilgenlik ekini alarak nesne durumundaki öğesini sözde özne durumuna getirmiştir. Sözde özne olan “yaralılardan biri”    bir ad   tamlamasıdır. Bu tamlama ikinci bir ad tamlaması içinde zincirleme ad tamlamasına dönüştürülerek “ yararlılardan birinin durumu ” biçiminde yazılmıştır. Tamlama yanlışında belirten eki “-in” gereksizdir.Bu tümcede ikinci bir ad tamlamasına gerek yoktur.Tümceyi düzeltirsek:

Yaralılardan biri, durumu daha ağır olduğu için derhal hastaneye kaldırıldı.

Kasadan atlayıp kolu kırılan öğrencinin velisine haber verilmeden hastaneye kaldırıldı.

Tümcede, “...öğrencin-in velisi” belirtili ad tamlaması gereksizdir. Çünkü, “ hastaneye kaldırılan KİM? ” sorusunun  yanıtı, “kasadan atlayıp kolu kırılan öğrenci” yani          “...öğrencinin velisi...” değil. Tümceyi tamlamadan kurtarıp yeniden yazmalıyız. Ayrıca “-en” ortaç eki yerine “-ip” ulaç eki getirilmeliydi. Bu yanlışları düzelterek tümceyi yazalım: 

Kasadan atlayıp kolu kırılan öğrenci, velisine haber verilmeden hastaneye kaldırıldı.

Tonlarca adam var.

Bu örnek tümcede, “tonlarca adam” önad tamlaması anlamca yanlıştır. Çünkü adam sayısı tonla belirtilmez . Düzeltirsek :

Sayısızca adam var. Milyonlarca adam var. vb.

Toplantıdaki herkes sözlerime karşı çıktı.

Bu tümcede de önad tamlaması yanlışı var. Tümcenin yüklemi, “karşı çıktı,” öznesi ise, “herkes”, yani “toplantıdaki herkes” değil. Tümceyi yanlıştan kurtarıp yeniden yazalım:

Toplantıda, herkes sözlerime karşı çıktı.

Öğretmen, derste olumlu, olumsuz ve soru tümcelerine örnekler verdi.

olumlu, olumsuz tümceler- i (iyelik eki)

öna                                 a

               önatam                            öna : önad,  a : ad,  önatam : önad tamlaması

Önad tamlamasında iyelik eki bulunamayacağından “tümceleri” değil “tümceler” olarak yazılmalıydı. Tümceyi yanlışsız yazalım:

Öğretmen; derste olumlu, olumsuz tümcelere ve soru tümcelerine örnekler verdi.

Günümüzde sanatsal ve yazınsal araştırmalara önem veriliyor.

sanatsalsal ve yazınsal araştırmalar

             öna                                   a

                 önatam

Yukarıdaki önad tamlaması yanlış kurulmuş “sanatsal, yazınsal” önadları “araştırmalar” adını yanlış nitelemektedir. Bu yanlışı önad tamlamasını ad tamlamasına dönüştürerek  düzeltebiliriz.

sanat ve yazın araştırmalar

  bten                            blen 

              bsizatam                  bten : belirten, blen : belirtelen, bsizatam :belirtisiz ad tamlaması

Tümceyi yeniden doğru olarak yazalım :

Günümüzde sanat ve yazın araştırmalarına önem veriliyor.

Ekonomik, demokratik ve yurttaşlık hakları duyarlı olmamızı gerektiriyor.

ekonomik, demokratik haklar-ı

 öna                                      a

                 önatam

Önad tamlamasında ad öğesi  “ haklar-ı ” iyelik eki alınca tamlama yanlışı yapılmış olur. Önad tamlamasını düzeltmek için iyelik eki çıkarılarak. “ekonomik ve demokratik haklar”  biçiminde yazılmalı.

Tümcenin doğru yazımı:

Ekonomik, demokratik haklar ve yurttaşlık hakları duyarlı olmamızı gerektiriyor.

Bu yasadan, özel ve kamu kuruluşlarında çalışanlar yararlanacak.

                                                                                                             (ÖSS 1990)

“....özel kuruluşlarında” önad tamlamasında iyelik eki olamayacağına göre, “... özel kuruluşlar” biçiminde yazılmalıydı. Tümceyi düzelterek yeniden yazalım :

Bu yasadan özel kuruluşlar ile kamu kuruluşlarında çalışanlar yararlanacak.

Durmadan gazoz ve çekirdek yenilen bu yerden hemen uzaklaşalım.

                                                                                                         (ÖSS 1986)

Tümcede, “gazoz yenilen” değil “gazoz içilen”olmalıydı.Tümceyi düzeltirsek:

Durmadan gazoz içilen ve çekirdek yenilen bu yerden uzaklaşalım.

Koşudan sonra Oya yorgun, Ayşe yorgun değildi.

Tümcede “yorgun” ortak yüklemi sıralı tümce kurmaktadır. Yüklemi ortak yüklem olmaktan çıkararak  yazarsak anlatım bozukluğunu gidermiş oluruz.

Koşudan sonra Oya yorgundu, Ayşe yorgun değildi.

Üç yüz bin lirayla kaybolan THY Kopenhag bürosunun muhasebecisi aranıyor.

(Osman Bolulu, Anlatım Bozuklukları, Türk Dili Dergisi, Eylül-Ekim 1991 )

Tümcede önad göreviyle kullanılan sözcük öbeği yanlış sıralanmış: “ üç yüz bin lirayla kaybolan” önad  görevindeki sözcük öbeği “muhasebeci” sözcüğünün önünde yer almalıydı. Düzelterek tümceyi yeniden yazalım:

THY Kopenhag bürosunun üç yüz bin lirayla kaybolan muhasebecisi aranıyor.

Birçok işler, çoğu kimseler, birkaç çocuklar, bir kimseler, biraz eğlenceler, herhangi bir konuşmalar

Belgisiz önad olan,“birçok, çoğu, birkaç, bir, biraz, herhangi” sözcüklerinden sonra gelen adlar tekil olur.  Düzeltirsek:

Birçok iş, çoğu kimse, birkaç çocuk, bir kimse, biraz eğlence, herhangi bir konuşma

“Birçok seneler geçti dönen yok seferinden”          

Yahya Kemal Beyatlı

Yukarıdaki dizede, “birçok seneler” kullanımını şiir türünün kural tanımazlığına ya da  ozanın özgünlüğüne  sayabiliriz

İzinsiz inşaata girilmez.

Tümcede, “izinsiz inşaat” önad tamlaması tümcenin anlamını bozmaktadır. Çünkü “izinsiz” sözcüğü önad değil belirteç görevinde olduğundan adı değil eylemi belirtmeliydi. Düzeltirsek:       

İnşaata izinsiz girilmez.

Bileşik tümcede eylemsi iyelik eki almışsa eylemsiye “kimin, neyin” sorularından uygun olanı yönelterek belirten durumundaki sözcüğün “-in” belirten ekinialıp almadığına bakarız. Ad tamlaması oluşturan eylemsinin belirteni belirten eki almışsa anlatım bozukluğu yoktur. Belirten eki almayan ad tamlamasında anlatım bozukluğu oluşur.

Dünkü çocuklar... yaşlanması beni üzüyor.

Tümcede, “çocuklar-ın yaşlanması” olarak yazılması gereken belirtili ad tamlamasında  belirten eki “-in” eksik olduğundan anlatım bozukluğu oluşmuştur. Tümceyi düzelterek yeniden yazalım.

Dünkü çocukların yaşlanması beni üzüyor.

Tümcede kimi kez de belirtilen ekinin “-i” kullanılması  anlatım bozukluğuna yol açar.

Ortak belirteni olan ad tamlamasında belirten eki “-in” ortak adlar içindir.

Umut ve Gökşin’in çalışması yetersiz.  

Tümcede, ad tamlamasının belirtenlerinden “Umut”

“-in” belirten ekini almamış. Bu durum anlatım bozukluğuna yol açmıştır. Düzeltirsek:

Umut’un ve Gökşin’in çalışması yetersiz.

Onur’un baba ve annesi onun için emekli olmadılar.

Tümcede yer alan, “Onur’un baba-s-ı ve annesi” belirtili ad tamlamasında belirtilen adlardan biri belirtilen eki “-i” almamıştır. Bu da anlatım bozukluğuna yol açmıştır.

Belirteni kişi adılı olan ad tamlamasında (adıl tamlaması) ekler kişi adılına göre değişir. Belirten eki “-in”, belirtilen eki “-i” yerine “-im” gelebilir. Örneğin, “benim evim”

Kişi adılı çoğul eki aldığında belirten eki çoğul ekinden sonra  “-in” olarak gelir.Örneğin, “bizim işimiz” ad tamlamasının belirteni “biz” çoğul eki alırsa, “bizlerin işi” ad tamlamasında olduğu gibi “-in “ belirten eki gelir.( Adıl Tamlaması bölümüne bak.)

ÖSS SORULARINDAN ÖRNEKLERB

Bu kitap, yayınevimizin, ölümünün 10.  yıldönümünde ünlü şaire, onun yüce anısına armağandır.                                                                                   

                                                                                                               ( ÖSS 1985)

Tümcede, “yayınevimizin ...... armağanıdır” belirtili ad  tamlamasında belirtilen “armağandır” biçiminde belirtilen eki eksik yazılmıştır. Doğru yazım “armağanıdır” olmalıydı.

Bu kitap, yayınevimizin, ölümünün 10. yıldönümünde ünlü şaire, onun yüce anısına armağanıdır.

Şehrimizde çeşitli kültürel ve sanatsal etkinlikleri gerçekleştirildi.

                                                                                                                   ( ÖSS 1991 ) 

Önad ve ad ortak tamlanana bağlanarak anlatım bozukluğuna yol açmıştır.Tümcede, “ kültürel etkinlikleri ” belirtisiz ad tamlaması “ kültürel etkinlikler ” önad tamlamasına dönüşürse anlatım bozukluğu giderilmiş olur.

Şehrimizde çeşitli kültürel etkinlikler ve sanat etkinlikleri gerçekleştirildi. 

Yeni sözcükler yaratmak için her ulus, dilin sunduğu olanaklardan yararlanma yoluna gitmesi gerekir.

                                                                                                                         ( ÖSS 1992 )

Eylemsi “gitmesi” ad tamlaması kurarken belirten “ulus” belirtilen eki “-in” almamış, bu da anlatım bozukluğuna yol açmış. Tamlama, “ulusun gitmesi” olarak yazıldığında anlatım   bozukluğu giderilmiş olur.

Yeni sözcükler yaratmak için her ulusun dilinin sunduğu olanaklardan yararlanma yoluna gitmesi gerekir.

Anne ve babalar çocuklarıyla sürekli ilgilenmeli, öğretmene durumunu sormalıdır.  

                                                                                                                             ( ÖSS 1994 )

Tümcede,“durumunu” belirtileninin belirteni olmadığından anlatım bozukluğuna yol açmıştır.Tümceyi, “çocukları durumunu” olarak düzeltmeliyiz.

Anne ve babalar çocuklarıyla sürekli ilgilenmeli, öğretmene çocukların durumunu sormalıdır.

Öğrenciyi, düşünmeye ve yaratıcı olmaya yönelten ve   herhangi bir konu üzerinde eleştiri yapmasını sağlayan bir anlayış, eğitim sistemimize henüz yerleşemedi.

                                                                                                                                   ( ÖSS 1997 )

Tümcede ad eylem “eleştiri yapmasını” ad tamlamasının belirtileni, ancak belirten yok. Bu nedenle “öğrencinin” belirteni gelirse anlatım bozukluğu giderilmiş olur.         

Öğrenciyi, düşünmeye ve  yaratıcı olmaya yönelten ve herhangi bir konu üzerinde öğrencinin eleştiri yapmasını sağlayan bir anlayış, eğitim sistemimize henüz yerleşmedi.          

Siyasi, askeri ve ekonomi alanlarında görüştüler

Tümcede, “siyasi, askeri ve ekonomi alanlarında” ad tamlamasında belirtenler  “ siyasi,    askeri, ekonomik ”, belirtilenle “alanlarında” uyumsuz. Bu durumu düzeltirsek anlatım bozukluğu giderilir. Şöyle yazabiliriz: “siyasi, askeri alanda” önad tamlaması,“ekonomi alanında” belirtisiz ad tamlaması olur.    

Siyasi, askeri alanda ve ekonomi alanında görüştüler.   

Türkçe konuşmanın, yazmanın Türkçe düşünmekten geçtiğini biliyor muyuz? Türkçe düşünmek "ulusal görev"i  savsaklanamaz!