Türkçede çok sözcüklü öğelerin yazımı

Bileşik sözcükler, biçimce, anlamca tek bir kavramı karşılamak için iki ya da daha çok sözcükten oluşur. Sözcükler arasına yapım, çekim eki ya da sözcük girmez. Bileşik sözcüğü oluşturan öğeler kaynaşmış olabileceği gibi, yeterince kaynaşmamış da olabilir. Örneğin,“çanakkale, hanımeli, sivrisinek, gecekondu, başıbozuk, zeytinyağı, yazabil-, alıver-, bakakal-, bilgisayar,” bileşik sözcükleri yeterince kaynaşmış sözcüklerdir. Bu nedenle bitişik yazılırlar. “Göz gezdir-, göresi gel-, anlamış görün-, kamuoyu, ortaokul, sağduyu, ilkokul,” örneklerinde kimileri yeterince  kaynaşmamıştır; bunun için ayrı yazılmıştır.

Bileşik sözcüklerin ayrı yazılıp yazılmamasının nedenini belirtirken ayrı yazılan ya da ayrı yazılmayan bileşik sözcüklere açıklık getirilmeye çalışılmıştır.

Bileşik sözcüklerin yazımı konusu tartışmalı bir konudur. Bilinen, bileşik sözcüklerin üç yolla oluştuğudur.

1. Anlam kayması yoluyla 

“Ayakkabı, atlıkarınca, akbaba, incehastalık, sigaraböreği, demirbaş, heyheyleri (hey hey) vb.”

2. Ses değişimi yoluyla

“Ne için (niçin), ne asıl (nasıl), çörek otu (çöreotu), Cuma ertesi (cumartesi, af et(affet) , kayıt et(kaydet), kayıt ol (kaydol) vb.”

 3. Sözcük türü kayması yoluyla

“Albeni (al-,ben), mirasyedi (miras ye-), cankurtaran (can   kurtar-) vb.”

Yukarıda oluşumu sıralanan bileşik sözcüklerin yazımını bileşik eylem, ad, belirteç olarak görelim.

BİLEŞİK EYLEMLER

“gelebil-, yazıver-, yardım et-, gelmiş ol-, affet-, hisset-, sabret-, kaybol-, hapsol, hükmet-, seyret-, azlet-,devret-; okuyuver-, bakakal-, öleyaz-, anlatabil-; göresi gel-, başarılı kıl,     göreceğim geldi, diyeceği tuttu, koşar adım, çıkılmaz yol; kulaç at-, ekmeğini kazan-, gözden düş- vb.”

Türkçe de bileşik eylemler ad soylu bir sözcükle, “etmek, olmak, eylemek, kılmak” yardımcı eylemlerinden oluşan öğelerdir. Bileşik eylemlerden bitişik yazılanlar yardımcı eylemle birleştiğinde ya bir ses ekleniyor ya da bir ses düşüyor. Örneğin, sabret-(sabıret-), hisset- ( hiset-) vb

Ayrıca, kurallı bileşik eylemler iki eylem arasına “-e,-a,-ı,-i,-u,-ü” ulaç eklerinden biri girerek bitişik yazılır. Örneğin, özel bileşik eylemler “koşabil-, tutuver-, gidedur, düşeyaz-” vb. Özel bileşik eylemlerde araya giren yabancı öğe  örneğin, gele de bilsem; özel kuruluşlu olan, örneğin, dondu kaldı vb. ayrı yazılır.  

 Kurallı bileşik eylemler ortaç eklerinden –esi, - eceği, -r, -mez ekleriyle de yapılır. Örneğin, “gideceği  tut-, sevesi gel-, sever görün-, tükenmez sözler”.

Anlam kaynaşması sonucu oluşan bileşik eylemler: can at-, gözü dön- vb. Ses artması, düşmesi olmayan bileşik eylemler ayrı yazılır. 

BİLEŞİK ADLAR

Eylem ya da ad soylu birden çok sözcüğün yeni bir anlam ve biçimle oluşturduğu adlardır. Örneğin, alageyik, kaynana (kayın ana), biçerdöver,  vb.

Bileşik adlar, anlam, ses, sözcük türü değişimi sonucu oluşurlar.

1. Anlam değişimi sonucu oluşan adlar 

“Özyönetim, anakent, suböreği” ilk sözcük temel   anlamından uzaklaşmıştır.

“Atlıkarınca, başıbozuk” her iki sözcük anlamlarını yitirerek yeni anlamlı sözcük oluşturmuş.

“çoksesli, çokseslilik; teksesli, tekseslilik” bütünlük içeren sesler toplamı anlamı var ; “çok sesli, tek sesli” biçimsel olarak araç sayısı bildiriyor.

 “Bugün güzellikler yaşadık.”  " bugün " yaşadığımız gün anlamında kullanılmış.

“16 Mart öğretmen okullarının kuruluş günüdür; bu gün ulusal eğitim tarihimizde önem taşır.”bu gün, 16 Mart için  kullanılmış

 2. Ses değişimi sonucu oluşan adlar                      

 “kaynata (kayın ata), pazartesi  (pazar ertesi), sözcüklerin    birinci örnekte ilk sözcükte,   ikinci örnekteyse ikinci sözcükte  ses düşmesi olmuştur.

 3. Sözcük türü değişimi yoluyla oluşan adlar

“dedikodu (dedi-kodu) eylemlerden oluşmuş ad.

 “yurtsever (yurt, sev-) ad ve eylemden oluşmuş ad.

 “gecekondu”tümce niteliğinde ad ve eylemden oluşmuş.

Bileşik adların oluşumunu ve bitişik yazılmasını gerektiren üç durumu yukarıda örnekleriyle görüyoruz. Bunun dışında, “başörtüsü, otoyolu” bileşik adları 3.tekil kişi iyelik eki   almadan söz öbeği kuramazlar.Bu örnekler yukarıda sıralanan üç özelliğin dışındadır.

Bileşik adlarda iki sözcük arasına yapım ya da çekim eki gelmez. Fakat ikilemelerde bu kurala uyulmadığı  görülmektdir. Örneğin, soy sop (soy-un-u sop-un-u), ev bark (ev-in-e bark-ın-a)   vb.

Bileşik adlar, “ad tamlaması, önad tamlaması, 3. tekil kişi   ekinin düşmesiyle değişik kalıplar oluşturduğu görülmektedir.

- Ad tamlaması biçiminde kalıplaşan bileşik adlar :

Eminönü (Emin-önü), kuşbaşı (kuş-başı) ad olan iki sözcük ad tamlaması oluşturmuş.

- Önad tamlaması biçiminde kalıplaşan bileşik adlar

“Kızılırmak (kızıl ırmak), boşboğaz (boş boğaz), açıkgöz (açık göz) örneklerinde ilk sözcük  önad durumundadır. Bu sözcük bileşik sözcükte önad özelliğini saklı tutarak ya da yitirip kalıplaşarak ad olmuş.

- 3. tekil kişi iyelik ekinin düşmesiyle oluşan bileşik ad

“dil bilimi (dilbilim), süt ninesi (sütnine), şiş   kebabı (şişkebap)  örneklerinde ikinci sözcükteki iyelik eki düşerek birinci sözcükle bileşik ad oluşturmuş.

BİLEŞİK BELİRTEÇLER

Belirteçleri önadlardan ayıran özellik eylem, eylemsi, önad, belirteç önüne gelerek onları belirtmesi, sınırlandırmasıdır. Belirteçler de önadlar gibi bitişik yazılır.

Örneğin,

birdenbire (çıkıver),  gelişigüzel (konuş-), rasgele (ateş  et), Böyle( giyinip) çıkılmaz ki!  Biraz (sonra) git.

“Pek çok başarılı öğrenci yetiştirdim. / Söyleyeceklerim  bitmedi daha / Pekiyi niçin (tutuluyor) dilim?"

(Munis Faik OZANSOY)   

İKİLEMELERİN YAPILIŞI, YAZIMI

Anlatıma türlü duygusallıklar katmak, anlatım gücünü artırmak, anlamı pekiştirmek, kavramı zenginleştirmek amacıyla aynı sözcüğü (eşbiçimli,eşişlevli,1) yineler, anlamları birbirine yakın, karşıt ya da sesleri birbirini andıran (ayrı biçimli, eşişlevli 2, 3, 4, 5, 6) iki sözcüğü yan yana kullanırız. İşte bu sözcük öbeğine ikileme denir.

İkilemelerde sözcükler ayrı yazılır, araya noktalama işareti konmaz. İkileme, Türkçenin   zenginliğidir, yaratma gücüdür. Sözcüklerin türlü yönlerden bir araya, yan yana getirilerek gerçekleştirilen bir anlatım yoludur. (İkileme Öbeği bölümüne bakınız.)

 1. Aynı sözcüğün yinelenmesiyle kurulan ikilemeler

“Salına salına (gel), söylene söylene (git), ucun ucun, çabuk çabuk,  yavaş yavaş, tıkır tıkır, tık tık, tıp tıp, mırıl mırıl, şakır şakır, dağ dağ, sen sen, karlı karlı, buzlu buzlu, soğuk soğuk, kas  kas... vb.”

 2. Anlamları aynı, (eşanlamlı) sözcüklerle kurulan ikilemeler

Yüz surat, sorgu sual, kılık kıyafet, deli divane, ses  seda, köşe bucak, bet benz.. vb.

 3.Yakın anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler

 Delik deşik, eş dost, dünya âlem, doğru dürüst, saçma sapan, açık saçık, derme çatma,derlemek toparlamak, ağrı sızı, ak pak, mal mülk, yol yordam... vb.

 4. Karşıt anlamlı sözcüklerle kurulan ikilemeler

İrili ufaklı, büyüklü küçüklü, önünde arkasında, er geç,dost düşman, iyikötü, acı tatlı, ileri geri..vb.

5. Olumlu olumsuz sözcüklerle kurulan ikilemeler

Tatlı tatsız, yerli yersiz, evsiz barksız, tatsız tutsuz, yersiz  yurtsuz...vb.

6.Sesleri birbirini andıran sözcüklerle kurulan    ikilemeler

Ev mev, eski püskü, eğri büğrü, yamru yumru,yırtık pırtık, ters mers, estek köstek, süklüm püklüm, incik boncuk... vb.

7. Türkçede sekiz sözcük türüyle kurulan ikilemeler

Adlardan ikileme

Ali Veli, Hasan Hüseyin, iş güç, çift çubuk, soy sop, dere tepe, ev bark, kazma kürek, dişe diş,göz göze,evde barkta,evden eve,evi barkı,taşı toprağı, ağzı dili, hanım hanımcık, canlar canı vb.

Adıllardan ikileme 

Şu bu, sen ben, ben sen, sen sen, şunu bunu, şundan bundan  kendi kendime, kendi kendine, öte beri, falan filan... vb

Önadlarla ikileme 

Güzel güzel (kızlar), küçük küçük (evler), okur yazar (adam), beş on (gün),minik minik( eller), yalan   yanlış (söz)... vb.

..Belirteçlerle ikileme

İleri geri (konuşma), sabah sabah (söylenme), az çok (deme), er geç (anlar), düşe kalka (yürü) vb.

..Ünlemlerle ikilem

Vah vah, oh oh, ah ah, öf öf, haydi haydi... vb.

Bağlaçlarla ikileme

Ancak ancak, fakat fakat, ya ya, araba da araba vb.

Eylemlerle ikileme

Gelip gitme, oturup kalkma, düşüp kalkma...vb.

İlgeçlerle ikileme

İlgeç ikilemeye uygun düşmese de örnek bulunmaktadır.

“Yüzüme karşı git diyorsun ama

Senin de ben de gönlün var gibi gibi

Barış MANÇO