Türkçenin Sözdizimi

Bir dili tüm yönleriyle inceleyen bilime dilbilgisi denir.

Dilbilgisinin bölümlerinden olan Sözdizimi, yargı öbeklerini (yargı bildiren söz dizisi, tümce, düşünce / duygu birimi), belirtme öbeklerini (sözcük öbekleri, yargı bildirmeyen sözcük dizisi, kavram birimi belirgin kılan) inceler.

Dilbilgisinin ana bölümü olan sözdizimi o dilin düşünce düzenini ortaya koyar.
Bir dili başka dillerden ayıran o dilin sözdizimidir.

Başka dillerden sözcük alınabilir, fakat sözdizimine yabancı öğe, kural alınamaz.
Eğer yabancı dilden öğe, kural alınırsa o dilin düşünce düzeni bozulmuş olur.
Osmanlıca denen yapay dil buna örnektir. Arapça ve Farsçadan sözcük almakla kalmayıp o dillerden kurallar da almıştır.

ö y
-- ---------------
ben / ö Onun konuşmalarını / duyuyorum.
--------------------------- y
blinöb.

ö(özne), blinöb (belirtili nesne öbeği), y (yüklem)

örnek tümcede ana yargı bildiren tümce (temel tümce), yardımcı düşünceleri bildiren tümceden (yan tümce) sonra geliyor.
Yan tümce ve temel tümcenin yüklemleri ayrıdır.
Yan tümce, temel tümcenin belirtili nesnesi görevindedir.

TÜRKÇE ANLATIMIN YAPISAL ÖZELLİKLERİ
. Türkçe anlatımda temel öğe ya da belirtilen öğe sonra gelir.
. Tümcede önemsenen öğe yükleme yaklaştırılır.
. Mantıkça vurgu önemsenen öğe üzerindedir.
. Yüklemin çatısal özelliği anlatımı doğrudan etkiler.
. Türkçe kısa anlatımı seven bir dildir.
. ö-bt-dt-n-y Türkçenin genel kalıbıdır.
. Türkçe anlatımda eylem önemsenirse devrik anlatıma başvurulur.

Besle kargayı oysun gözünü
y

. Türkçede sözcük kökü değişmez köke yapım, çekim eki sıralaması geçerlidir.
söz –cük -ler
k ye çe
k (kök), ye (yapım eki), çe (çekim eki)

. Belirtme öbeklerinin oluşumunda yardımcı öğe temel öğe sıralaması geçerlidir.
kapının kolu sarı araba
bten blen bten blen
bten (belirten) - blen (belirtilen)
___________ _____________
yardımcı öğe temel öğe

. Türkçeye katılım yeni içeriksel bilgi taşırsa gerçekleşir.
Çocuğu ben gezdirdim.
Tümceye “ben” sözcüğü gerekmektedir. Çünkü yapılan işin vurgulanması bu sözcüğün katılımıyla sağlanmıştır.

Türkçenin yapısal özelliklerini birkaç örnekle somutlaştıralım.

Orhan okula dün gitti.
bt
(belirteç tümleci)

Orhan dün okula gitti.
dt
(dolaylı tümleç)

Dün okula Orhan gitti.
ö
(özne)

Sıralanan üç örnek tümcede önemsenen öğe yükleme en yakın öğedir; önemsenir ve diğer öğelere göre baskılı (vurgu) okunur.

Okula gidildi. y (yüklem) tümcesinde “git-“ eylemi çekimlenerek “gid-il-di” olarak yazılmıştır.

Burada “git-“ eyleminin sonundaki sert ünsüz “t” den sonra ünlü harf “i” gelince “t” yumuşayarak “d” ye dönüşmüştür.
Tümcede “git-“ eylemi yapısal ve anlatımsal değişikliğe uğramıştır.
“gid-il-di”
çatısal değişiklik denir.

Yüklemi “gidildi” olan tümcenin öznesi mantıkça belirlenecektir.Yani bu eylemi kimler yapabilir diye kendimize soracağız.

Bunlar da
“öğretmen, öğrenci” vb diye düşünülebilir.

Türkçede öğelerin dizilişinin, sözcüklerinin yeniden yapılanmasının, ses dönüşümlerinin kuralları vardır.

YARGILI ANLATIM / TÜMCE
Gel.
Gitme.
Kırdı mı?
Güldürdü.
Bekliyorlar.
Murat evde uyuyor.
Sevincimden hüngür hüngür ağladım.
Suda balık yok.
Onu sevdiğimi anlatamadım.
Erkenden geldi, yattı.
Koştu eve doğru.
Unutmuyordu kendine yapılanları.
Onu gördü uzaktan!

Yukarıda sıralanan sözcükler gerekli ekleri alıp Türkçe anlatımın kurallarına uyarak dizilmişlerdir. Sözcüklerin bu dizilişi sonucu yargılı anlatım oluşmuştur.

Eğer bu sözcükler gerekli ekleri almadan rastgele sıralansaydı yargılı anlatım oluşmazdı.

Örneğin,
“Murat evde uyumak” gibi.

O halde tümce nedir sorusunu yanıtlayalım:
Yargı bildiren sözcük ya da sözcük dizisine tümce denir.
Kısaca tümce yargı birimidir; Tümce Türkçenin sözdizimi kurallarına göre kurulur.
Türkçenin değişmezlik, değişebilirlik özelliklerine tümce kuruluşunda uyulur.

Türkçenin genel kalıbı, önemsenen öğenin yükleme yaklaştırılması, çatısal özellikler, kök değişmezliği, kök-yapım eki- çekim eki sıralaması, ünlü uyumları, temel öğe yardımcı öğeden sonra gelir kuralları Türkçenin değişmezlik özellikleridir.

Ozanların, yazarların, dilbilimcilerin dile işlerlik kazandırmasını da Türkçenin değişebilir özelliği olarak adlandırabiliriz.

Yargı bildiren düşünce / duygu birimi bu sözcük dizisini kavrayabilmek için çözümlemek gerekir.

Çözümlemek bir bileşiği öğelerine ayırmak demektir.Dilbilgisinde iki çeşit çözümleme vardır.
1.Tümce çözümlemesi
2. Sözcük çözümlemesi