Türkçenin yapısal özellikleri

Türkçenin yapısal özelliklerinden temel öğelerin sonda bulunması gerektiği,

 

önemsenen öğenin yükleme yaklaştırıldığı,

 

yüklemin çatısal özelliğinin anlatımı etkileyeceği,

 

anadilimizin bilinmesi gereken sözdizimsel kurallarından bazılaıdır.

 

Bu kurallar, anadilimizin 

 

Değişmezlik ekseninde 

 

yer almaktadır.

 

Dilin 

değişebilirlik ekseninde

 

ozanların, yazarların, 

 

dilbilimcilerin dili işleyip geliştirdiklerini görüyoruz, 

 

biliyoruz.

 

. Türkçe anlatımda 

 

temel öğe

 

ya da

 

belirtilen öğe 

 

sonra gelir.

 

. Tümcede önemsenen öğe yükleme yaklaştırılır.

 

. Mantıkça vurgu önemsenen öğe üzerindedir.

 

. Yüklemin çatısal özelliği anlatımı doğrudan etkiler.

 

. Türkçe kısa anlatımı seven bir dildir.

 

. ö-bt-dt-n-y Türkçenin genel kalıbıdır.

 

. Türkçe anlatımda eylem önemsenirse devrik anlatıma başvurulur.

 

Besle kargayı oysun gözünü

y

 

. Türkçede sözcük kökü değişmez köke yapım, çekim eki sıralaması geçerlidir.

 

söz –cük -ler

k ye çe 

 

k (kök), ye (yapım eki), çe (çekim eki)

 

. Belirtme öbeklerinin oluşumunda yardımcı öğe temel öğe sıralaması geçerlidir.

 

kapının kolu sarı araba

bten blen bten blen

 

bten (belirten) - blen (belirtilen)

___________ _____________

yardımcı öğe temel öğe

 

. Türkçeye katılım yeni içeriksel bilgi taşırsa gerçekleşir.

 

Çocuğu ben gezdirdim.

 

Tümceye “ben” sözcüğü gerekmektedir. Çünkü yapılan işin vurgulanması bu sözcüğün katılımıyla sağlanmıştır.

 

Türkçenin yapısal özelliklerini birkaç örnekle somutlaştıralım.

 

Orhan okula dün gitti.

bt

(belirteç tümleci)

 

Orhan dün okula gitti.

dt

(dolaylı tümleç)

 

Dün okula Orhan gitti.

ö

(özne)

 

Sıralanan üç örnek tümcede yüklleme yakın öğeler önemsenen öğelerdir. Yükleme en yakın öğe önemsenir ve diğer öğelere göre baskılı (vurgu) okunur.

 

Okula gidildi.

y

(yüklem)

 

Tümcesinde “git-“ eylemi çekimlenerek “gid-il-di” olarak yazılmıştır. Burada “git-“ eyleminin sonundaki sert ünsüz “t” den sonra ünlü harf “i” gelince “t” yumuşayarak “d” ye dönüşmüştür.

 

Tümcede

 

“git-“ 

 

eylemi yapısal ve anlatımsal değişikliğe uğramıştır.

 

“gid-il-di” 

 

Bu değişikliğe

 

çatısal değişiklik

 

denir. 

 

Eylemin bildirdiği yargıyı yapan somut olarak bilinmiyor. 

 

Oysa önceki örnek tümcelerde işi yapan “Orhan” dı. Eylemin yapıcısı “Orhan” her üç tümcede de özne görevindedir.

 

Yüklemi “gidildi” olan tümcenin öznesi mantıkça 

belirlenecektir.Yani bu eylemi kimler yapabilir diye kendimize soracağız. Bunlar da “öğretmen, öğrenci” vb diye düşünülebilir.

 

Türkçede öğelerin dizilişinin, sözcüklerinin yeniden yapılanmasının, ses dönüşümlerinin kuralları vardır. Tümce kurarken bu kurallara uymak zorunluluğunu duyarız.

 

O bugün kitapçıdan kitap aldı.

ö bt dt n y

 

ö (özne), bt (belirteç tümleci) , dt (dolayı tümleç), 

 

n (nesne), y(yüklem)

 

Yukarıdaki örnek tümcede öğeler 

 

ö-bt-dt-n-y

 

biçiminde sıralanmıştır.

 

Bu sıralanış Türkçede 

 

genel kalıp 

 

olarak adlandırılır. 

 

Bu kalıbın dışına çıkılabilir, öğeler yer değiştirebilir. Önemsenen öğenin yükleme yaklaştırılması bu kalıbı bozar. Bu bozma olayı da Türkçenin ayrı bir kuralıdır.

 

Cebinde beş yüz Türk Lirası var.

ööb y

 

ööb (özne öbeği) y (yüklem)

 

Bugün hava güzeldir.

ö y

 

ö (özne) y (yüklem)

 

Yukarıdaki iki tümcenin 

 

yüklemleri 

 

eylem değildir. 

 

Yani 

 

oluş, kılış, durum 

 

bildirmemektedir. 

 

Yüklem olan sözcükler 

 

“var, güzel” 

 

bir olguyu karşılamak için kullanılan sözcüklerdir.

 

ad

 

Böyle 

 

ad ya da ad soylu sözcüklerle kurulan tümcelerde

 

özne-yüklem

 

genellikle yan yana düşer. 

 

Özellikle 

 

“var, yok” 

 

sözcükleriyle kurulan tümcelerde bu özellik belirgin biçimde görülür.