Türkiye’de Türkçeyi doğru kullanıyor muyuz?

Uzun süredir bu konuda yazmak istiyordum, nihayet fırsat buldum. Yoksa şöyle mi desem; “Ne zamandır Ekrem Uzbay ile bir röportaj set etmeye çalışıyorumdum ama lansmanlar, workshoplar, eventler ancak set edebildim.” Ne dersiniz? Havalı oldu mu bu şekilde yazınca, yoksa kötü mü geldi kulağınıza?

Televizyonda, radyoda sıkça duyarız, “kar yağdı, yollar kapandı ama ana arterler açık” İngilizce “artery” kelimesi olmuş “arter”. Peki şart mı bunu kullanmak “ana yol” desek anlaşılmıyor mu?

Bu konudaki sorularımı, hem Langenscheidt sözlüklerinde hem de Oxford Resimli Ansiklopedik Sözlük’lerinde yardımcı yazar olarak çalışmış, bir dilbilgisi kitabı ve iki tane test kitabı yazmış, Discovery Channel için 20 tane belgeseli Türkçeye çevirmiş, son olarak, üniversitelerin İngilizce hazırlık sınavlarını geçmek isteyenlere yönelik Proficiency kitabını yazan, Ekrem Uzbay’a sordum.

Türkiye’de Türkçeyi doğru kullanıyor muyuz?

Ne yazık ki doğru kullanmıyoruz. Çoğu kişi isim, sıfat, zarf ve fiilin farkını bilmiyor ama sorarsan herkes Türkçe uzmanı. Kulaktan dolma bilgilerle anadilinizi öğrenemezsiniz. Yabancı kökenli kelime kullanmak marifet değil. Marifet, bu kelimelerin, eğer varsa, Türkçelerini kullanmaktır.

Sizce bunun sebebi nedir? Eğitimimiz mi kötü?

Herkesin kurduğu “Eğitim sistemimiz kötü.” cümlesini kurmayacağım. Evet, eğitim sistemimizin eksikleri var ama unutmayalım ki benim neslim daha da eksik bir eğitim sisteminden geliyor. Bizim kapsamlı sözlüklerimiz, internetimiz, bol kaynağımız yoktu. Buna rağmen ben ve benim gibiler, tüm eksiklere rağmen, kendimizi geliştirdik. Merak edip araştırdık. Ben aslında İngilizce öğretmeniyim ama Türkçe, benim hem bilmem gereken bir konu hem de Türkçeye meraklıyım. İnsanlar okumuyor, araştırmıyor. Kaynaklar ellerinin altında olmasına rağmen tembellik ediyorlar. Daha da acısı, hem bilmiyorlar hem de bilgiçlik taslıyorlar.

Türkçeyi doğru yazması ve konuşması beklenen basın mensupları, Türkçeyi doğru kullanıyor mu?

Ne yazık ki hayır. Bugünkü televizyon haberlerinden bir örnek vereyim: Bir televizyon kanalı, “Pasaportsuz Türkiye’ye girdiler.” diyebiliyor. Bu cümleden, Türkiye’nin pasaportunun olmadığı anlamı çıkıyor. Bu, çok sık rastlanan bir hata. Kelimeleri çoğu zaman cümlede yanlış yerde kullanıyoruz. Halbuki cümlenin doğrusu “Türkiye’ye pasaportsuz girdiler.” olmalıydı.

Başka bir örnek de trafikten vereyim. Sıkça duyduğumuz “Alkollü araç kullanmayın.” ifadesi son derece komik ve yanlıştır. Cümleden, aracın sarhoş olduğu gibi komik bir anlam çıkar. Halbuki “Alkollü iken araç kullanmayın.” denmelidir.

En sık karşılaştığınız hatalar neler?

Yukarıda saydığım hatalara ek olarak, sırf süslü ya da farklı konuşmak uğruna yapılan hatalar var. Ben buna çeviri Türkçesi ya da yapay Türkçe diyorum. Bazı örnekler vereyim:

1) “Tüketmek” fiili, yanlış çeviri sonucu ortaya çıkmış ama herkesin diline düşmüş bir fiil. Bu fiilin anlamı olumsuzdur. Yani, bir şeyi tüketirseniz, lazım olan bir şeyi yok yere harcadınız demektir. Ayrıca, bugün tıp vs alanlarda kullandığımız kaynaklar yabancıdır ve bu kaynaklar Türkçeye çevrilir. Hata da bu çeviri sırasında ortaya çıkıyor. İngilizcedeki “Consume” fiilinin ilk anlamı, “tüketmek”, diğer anlamları ise “yemek” ve “içmek”tir. Dünyanın kaynaklarını tüketebilirsiniz ama elma tüketilmez, su tüketilmez. İngilizcede “consume apples” ya da “consume water” diyebilirsiniz ama tercümesi “elma yemek” ya da “su içmektir”. Süslü konuşacağım diye herkes “elma tüketmek” ya da “su tüketmek” diyor. Buna galatımeşhur (yaygın yanlış) denir. Yani, dilde yanlış olan bir şeyi o kadar çok kişi kullanır ki herkes doğru sanır.

2) Aynı çeviri hatası yüzünden, bugün televizyonlardaki şampuan ya da krem reklamlarında “uygulamak” fiilinin yanlış kullanıldığını görüyorum. Halbuki şampuan ve krem uygulanmaz, sürülür. Bu yanlış da İngilizcedeki “apply” fiilinin yanlış çevirisinden kaynaklanıyor.

3) Başka bir kelime “paylaşmak” kelimesi. Paylaşmak “bölüşmek” anlamına gelir. Ekmeğini paylaşabilirsin ama “Bir anınızı bizimle paylaşır mısınız?” yapay bir Türkçedir. “Bir anınızı bize anlatır mısınız?” denmelidir.

4) Başka bir kelime de “keyifli” kelimesidir. “Keyifli”, keyfi yerinde olan demektir. “Bugün çok keyifliyim.” cümlesi doğrudur ama dün akşam gidilen konser keyifli olmaz ya da arkadaşınızla yaptığınız sohbet keyifli olmaz.

5) Spordan bir örnek vereyim. Birçok futbol teriminin aslında Türkçesi var ve kullanılıyor ama nedense bazıları ısrarla değişmiyor. Mesela, “korner” yerine “köşe atışı” deniyor ama son zamanlarda “assist” kelimesi yerleşti nedense. Eskiden buna “gol pası” denirdi. Niye değişti anlamadım.

6) “Tüm zamanların” ifadesi, “... of all time” ifadesinin yanlış çevirisidir. Doğrusu “gelmiş geçmiş” olmalıdır. “Tüm zamanların en iyi şarkıcısı” yapay Türkçedir. Doğrusu, “gelmiş geçmiş en iyi şarkıcı” olmalıdır.

7) “Dolayısıyla, itibarıyla” gibi kelimeler çoğu zaman yanlış yazılıyor. Eğer “ile” ekini ayırırsanız “itibarı ile” diye yazılabilir ama birleşik olacaksa “itibarıyla” olmalıdır. Ancak çoğu yerde “itibariyle” ve “dolayısiyle” gibi yanlış yazıldığını görüyorum. Burada bilinmesi gereken de şu: kelimelere ekler ses uyumuna göre eklenir. Mesela, masa+lar deriz ama masa+ler diyemeyiz. Aynı bağlamda ev+ler deriz ama ev+lar diyemeyiz. Çünkü ince sesler ince sesleri, kalın sesler kalın sesleri takip eder. Bu yüzden dolayısı+yla denir. “I” sesi kalındır ve “a” kalın sesi ile devam edilmelidir. Halbuki “e” sesi incedir.

8) Dil isimlerine ek koyarken kesme işareti konmaz. Mesela “Türkçe’nin” diye değil “Türkçenin” diye yazılır.

9) “De, da” eki çoğu kez yanlış yazılıyor. “Dahi” anlamında kullanıyorsak “de, da” eki ayrı yazılır:

Kalem aldım. Kitap da aldım.

Vahim olan şu: Hem “de, da” ekini bilmeyen çok insan var  hem de bu eki “te, ta” olarak yazmaya kalkan insanlar da var. “Kitap ta” aldım ya da “kitapta” aldım gibi yazanlar olduğunu görüyorum. Hâlbuki “dahi” anlamındaki bu ek sadece “de” ve “da” olarak ayrı yazılır. Başka örnekler verelim:

Fransa’daki görüşmelere Türkiye de katıldı.

O da toplantıya geldi.

Ancak bulunma durumundaki ek her zaman birleşik yazılır:

Araba yolda kaldı.

Başbakan bir saattir ayakta bekliyor.

10) “Ki” eki de sorunlu eklerden biridir. Cümleleri birbirine bağlayan “ki” ile kelimenin eki olan “–ki” arasında fark vardır. “Belki, mademki, hâlbuki, sanki, çünkü” gibi kelimelerde bitişik yazılır. Eğer iki cümleyi bağlıyorsa ayrı yazılır:

Öyle görünüyor ki yakında bir araba alacak.

Onu görmedim ki onunla konuşayım.

Sen ki beni tanırsın, böyle sözler söyleyebileceğimi nasıl düşünebildin?

11) “Ne ... ne (de) ...” bağlacı, cümleyi zaten olumsuz yapar. Ayrıca cümleyi olumsuz yapmaya gerek yoktur:

Sinemaya ne Ahmet ne Mehmet geldi.(“Sinemaya ne Ahmet ne Mehmet gelmedi” denmez.)

“Plaza dili” dediğimiz, Türkçesi varken yerine yabancı kelimelerin kullanılmasına çok sinirlendiğinizi biliyorum,  örnek verir misiniz? Bu  kelimeler yerine kullanabileceğimiz Türkçe kelimeler yok mu?

Büyük şirket ve bankalarda az buçuk İngilizce bilenler, sırf havalı konuşmak için Türkçe yerine İngilizceden devşirme kelimeleri Türkçe gibi kullanıyorlar. Bunu duyan gençler de (ders verdiğim öğrencilerimden biliyorum), yanlış kullanılan bu kelimelerin Türkçeye girdiğini, daha da vahimi bu kelimeleri Türkçe sanıyorlar. Mesela, “Yarına toplantı set edelim.” deniyor. Şuna basitçe “Yarına toplantı ayarlayalım ya da koyalım” falan deseler olacak ama nerede.

Bazı kelimelerin Türkçelerini verelim de belki kullanan olur:

refüze etmek                 reddetmek

tolere etmek                  hoşgörmek

adapte olmak                 uyum sağlamak

fokus olmak                   odaklanmak, dikkatini vermek

çek etmek                      kontrol etmek

download etmek             indirmek

ekarte etmek                  saf dışı bırakmak

elimine etmek                 elemek

empoze etmek                dayatmak

absürt                              saçma

event                               etkinlik

ambiyans                         ortam

lokasyon                          konum

popülasyon                      nüfus

inovasyon                        yenileşim

anekdot                           kısa hikâye

argüman                          tez, iddia, sav

brifing                              bilgilendirme

brunch                             geç kahvaltı

data                                 veri

prezantasyon                    sunum

dizayn                              tasarım

efor                                  çaba, gayret

resesyon                           durgunluk

engzayite                          kaygı, tasa

trend                                 moda

tandans                             eğilim

Bir de birbirine karıştırılan kelimeler var mesela;

mütevazi (paralel)                     mütevazı (alçak gönüllü)

mütehassis (duygulanmış)         mütehassıs (uzman)

Ayrıca doğru bilinen yanlışlar var. Mesela “egzoz” ve “ozmoz” kelimelerini doğru yazana az rastladım. Bu kelimelerin “egzos, egsoz, egzost” ya da “osmos, osmoz, ozmos” gibi yazıldığını çok gördüm.

Bundan başka, yanlış söylenen kelimeler de var. Mesela “antiparantez” denmez, “antrparantez” denir. Bu kelime zaten yabancı kökenli ama illa bunu kullanacaksanız bari doğrusunu kullanın.

Sık duyduğum başka yanlış da “haremlik-selamlık” ifadesidir. Yanlış olan bu ifadenin doğrusu “harem-selamlık”tır.

Gelelim inceltme işaretine, bu şapka meselesi nedir?  Kullanımdan kalktı mı, kalkmadı mı?

Bu işaretin adı inceltme işareti değil, düzeltme işaretidir. Pratik olarak da “şapka” diyoruz. Baştan hemen söyleyeyim ki şapkalar hiçbir zaman tamamen kalkmadı, hep vardı. Şapkaların temelde iki görevi vardır:

1) İnceltme,

2) Uzatma.

Mesela “lacivert” kelimesindeki “a” harfi üzerine koyarsanız inceltme, “mavi” kelimesindeki “a” harfi üzerine koyarsanız uzatma görevi görür. İşte bu tür kelimelerden kalktı sadece, çünkü bu kelimeler başka kelimelerle karışmaz ve zaten insanlar bu kelimeleri otomatik olarak doğru okurlar. Ancak insanlar, her nedense, şapkanın her yerden kalktığını sanıyorlar ve okumuyorlar. Peki şapkalar nerelerde kullanılır:

1) Dilimize Arapça ve Farsçadan giren kelimelerde “k” ve “g”den sonra gelen ince “a” ve “u”ların üzerine konur; bunların üzerinden hiçbir zaman kalkmamıştır:

ahkâm, bestekâr, cefakâr, dergâh, dükkân, eşkâl, fedakâr, girizgâh, güzergâh, harekât, hikâye, hizmetkâr, hükûmet, ikametgâh, imkân, inkâr, itaatkâr, kâbus, kâğıt, kâgir, karargâh, kâşif, kâtip, mahkûm, malikâne, mekân, nikâh, ordugâh, riyakâr, rüzgâr, sahtekâr, sükûn, şikâyet, tezgâh, tövbekâr, vefakâr, yadigâr, zekâ, zekât

2) Yazımları aynı, anlamları ve okunuşları ayrı olan kimi kelimelerde, uzun ya da ince okunan ünlülerin üzerine konur:

hala (babanın kız kardeşi)       hâlâ (henüz)

kar (yağış)                             kâr (kazanç)

adet (sayı)                             âdet (gelenek, alışkanlık)

alem (bayrak)                         âlem (dünya, evren)

aşık (eklem kemiği)                âşık (vurgun, tutkun)

dahi (de, da, bile)                   dâhi (olağanüstü yetenekli kimse)

3) Bazı kelimelerin son harfi “i” olarak, bazılarınınki de “î” olarak biter. Eğer kelimenin belirtme durumu söz konusu ise “i”, sıfat hâli söz konusu ise “î” kullanılır:

Türk askeri                               askerî okul

İslam dini                                 dinî bilgiler

fizik ilmi                                    ilmî tartışmalar

Atatürk’ün resmi                        resmî kuruluşlar

Özellikle gençlere neler tavsiye edersiniz?

Önce okumalı ve araştırmalılar. Ellerinin altında hem kitaplar hem de internet var. Bu kaynaklardan güvenilir olanlarını okusunlar. Türk Dil Kurumu’nu internetten takip etsinler. Yabancı kökenli kelimelerin Türkçesini merak edip araştırsınlar. Unutmasınlar ki bugün kullandıkları birçok Türkçe kelime Türk Dil Kurumu tarafından kullanıma sunuldu. Gençlerin çok sık yanlış yazdığı ya da söylediği kelimelerden bazı örnekler vereyim:

yanlış                                doğru

şarz                                    şarj

müsade                              müsaade

idda                                    iddia

ahçı                                    aşçı

secere                                şecere

şöför                                  şoför

döküman                           doküman

Bir kelimenin Türkçesi varsa ve bu kelime herkesçe anlaşılıyorsa o kullanılmalı diyoruz. Eğer Türkçesi bulunamamışsa?

Mesela otomobillerdeki “airbag” kelimesi yerine “hava yastığı” denmesi çok hoş. Ama bir kelimenin Türkçesi bulunamamışsa ya da bulunduğu hâlde insanlar tarafından benimsenmemişse yabancı kökenli hâli kullanılmak zorundadır. Mesela “hatchback araba” için bir Türkçe yok. Bu yüzden bu yabancı kelimeyi kullanmak zorunda kalıyoruz. Dürbün kelimesi yerine “bakaç” desek kimse anlamaz. Dolayısıyla “dürbün” demeye devam edeceğiz. Ayrıca, farkında olmadan Türkçesini kullandığımız kelimeler de var: yanardağ (eskiden volkan denirdi), buzdağı (eskiden ayberg denirdi), bilgisayar (eskiden kompütür denirdi).

https://twitter.com/seraptorun73