Ünlü islam astronomu Beyruni ve usturlap yapımı

TRT-2 de zaman, zaman Türk- İslam uygarlığı üzerine hazırlanmış kültür programlarını büyük bir keyifle izliyorum. Tarih ile ilgili konularda İlber Ortaylı hocamız, alanında tam bir vukufiyetle biz izleyicilerine çok yararlı, unutulmaz anlar yaşatıyor. Bunun için kendilerine ne kadar teşekkür etsek az gelir. Böylesi programlarda Türk- İslam uygarlığının denizcilik alanındaki çalışmaları tanıtılırken usturlapları görmüş ve bunlara hayran kalmıştım. Elimdeki kitapta Beyruni’nin Dr. Rıchard Lorch tarafından değerlendirilmiş ve Prof. Dr. Esin Kâhya ( Ankara Üniversitesi, Dil ve Tarih-Coğrafya Fakültesi, Felsefe Bölümü ) ın çalışmasıyla Türkçemize kazandırılmış “ İsti ab el- Vücuh el- Mumkina fi San’at el Asturlab ” adlı eserinden kavun biçimindeki usturlabın nasıl yapıldığını görelim:

"Bir disk üzerinde yarıçapının ¼ ‘ünden biraz fazlası dışta kalacak biçimde bırakılan bir çember çizilir. Bu çemberin çapları çizilerek dörde ayrılır, derecelemeye çemberin dışında devam edilerek bir yarıçap doksan eşit parçaya veya dereceye ayrılır. Her bir dereceyi takiben bir çember çizilir. Ekvator çemberi ve iki dönence çizilir. Bunlar yiv şeklinde, yani çukur olarak, müesser ise siyah olarak gösterilir. Yapı tamamlanınca, bu sonuncular silinir. Bu arada en dışta olan çember 369 derece ayrılmış olmalıdır. Ufuk düzlemi 12 zodyak burcunun başlangıçlarından günlük yayları bulunarak çizilir. Böylece meydana gelen 12 noktayı belirlemek için bir cetvel merkez üstüne ve D’den ( sıfır noktasından ) günlük yayın orta noktası üzerine yerleştirilir ve cetvelin yaklaşık paralel daireyi karşı tarafta kestiği yere bir işaret konur. Böylece işaretlenen 12 nokta, bundan sonra mümkün olduğunca düzgün olarak bir yayla birleştirilir. Burada, günlük yaylar oblik metali ( oblique ascension ) cetvelinden bulunabilir. Her ne kadar Beyruni, eğer değerlerin yaygın bir tipten olan ( conventionel ) bir usturlabdan okunması halinde meselenin daha kolaylaşacağını ve neticenin gereğine uygun olacağını söylerse de, bunun dengi işlem için almukantarlarla ufuk düzlemine paralel dairelerle, zanaatkarın hesaplama yöntemi önerilmektedir. Yörüngenin ufkun altındaki kısımlarının yaylarını 12’ye bölerek, bölümlerinin her biri üzerine bir nokta koyarak ve uygun düşen noktaları birleştirerek mevsim saatleri yapılır. Nihayet semt noktaları ( azimutlart ), ufuk düzlemi ve almukantarlar için kullanılan nokta gösterilen daire üzerine yerleştirilir. Burada Beyruni her ne kadar ziclerde bu miktar semtin metali’i ( ascension of the asimuth ) şeklinde belirlendiğini söylerse de çeşitli eğriler üzerindeki hareket yörüngelerini bulmak için ince bir hesap tarzı sunar. Bu çizgiler usturlab düzlemini tamamlar. Bu çizgi ağı üzerinde inhirafları ( declination ) ve dik metali’leri ( right ascension ) kullanmak suretiyle Zodyak burçlarının sonra da diğer derecelerinin tutulma düzlemi çizilir. Sabit yıldızları işaretlemek için, Beyruni, onların dik metali’lerinin ve inhiraflarının bilindiğini farzeder."

Yukarıdaki metinde verilen bilgiler doğrultusunda pratik kullanımdan uzak bir nostaljik aksesuar olarak bu usturlap modelleri dizayn edilebilir görülüyor. Bilginin künhüne ne derece vakıf olduğumuzun rahatlıkla sorgulanabileceği günümüzde, yetişmekte olan körpe dimağlara yeni zihinsel açılımlara ilham kaynağı olabilecek yararlı oyuncaklar bırakmak biz yetişkinlerin önemli bir sorumluluğu olsa gerek.

Alıntılar için yararlanılan kaynak : Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi Yayını, Sayı:42, Kongre ve Sempozyum Bildirileri Dizisi, Sayı:1, Uluslar arası İbn Türk, Harezmi, Farabi, Beyruni, ve İbn Sina Sempozyumu Bildirileri ( Ankara, 9-12 Eylül, 1985.