Van Oturma Gecesi

Üzerinde binlerce yıl farklı kültürlerin harmanlandığı, uygarlıkların hayat bulduğu Van, zengin kültürel ve sosyal değerlere sahiptir. Bu değerler arasında yer alan, önemli temel öğelerden biride oturma gecesi geleneğidir. Van oturma geceleri haftanın belirli günü bir evde veya farklı bir mekânda arkadaş, dost grupları arasında yapılan eğlenceli- eğlencesiz, yemekli- yemeksiz, içkili- içkisiz yapılan toplantılardır.

Van oturma gecelerinin derinliğini, fonksiyonunu, orijinal karşılığını, günlük yaşamdaki değerini, sosyal boyut ve anlamını Vanlıların sık kullandıkları ” Oturmaya gidiyoruz. Oturmaya geldik. Oturduk konuştuk. Oturduk çaldık, söyledik, dinledik. Oturduk yedik içtik eğlendik. Oturduk dertleştik, Öz özümüze oturduk vb” kavramlarda bulabiliriz.

Oturma geceleri aynı kültürle yoğrulmuş, aynı geleneklerle büyümüş insanların musikide, edebiyatta, sohbette birlikte olma, hoş vakit geçirme, birikimlerini paylaşma, akrabalık, dostluk, arkadaşlık, sevgi, saygı bağlarını güçlendirme, eğlenme gibi ihtiyaçlarından doğmuş, kültürel ve sosyal bir yapıdır. Gönül kazanma, hoşgörü, sevgi, saygı oturma gecelerinde derinlik bulur. Samimiyet, güven hoşgörü oturma gecelerinin özüdür. Günlük yaşam koşuşturmasının, keşmekeşinin soluklama, rahatlama molaları oturma geceleridir. Oturma geceleri dertlerin paylaşarak küçüldüğü, mutlulukların paylaşarak büyüdüğü, ruhun dinlendiği, kaygı bulutlarının dağıldığı, kaynaşma, yakınlaşma, etkileme, etkilenmedir. Sözün saza geldiği zamanlardır.

Ülkemizin birçok yöresinde arkadaş / dost grupları arasında formatları, adları farklı olsa da oturma gecesi benzeri toplantılar yapılmaktadır. Mesela tarihi İpek Yolu üzerinde bulunan; işgal, muhacirlik görmüş Van ilimizin musikisinde, edebiyatında, ağzında Kerkük, Şanlıurfa, Elazığ, Azerbaycan kültürünün ortak özelliklerini ve sentezi görülür. Bu bağlamda “Van oturma gecesi” Urfa’da “sıra gecesi”, Elazığ’da “kürsü başı”dır. Nail Tan ve Salih Turan tarafından hazırlanan, Van Valiliğince yayınlanan (2001) “Van Halk Müziğine Giriş/ Sözlü ve Sözsüz Ezgiler” kitabında uzun kış geceleri yapılan eğlenceler “ sıra gecesi” olarak söz edilir.

Bugün sayıları yok denilecek kadar azalan, Van’ da mahallelere, sokaklara kişilik katan, kerpiçten, beyaz badanalı, iki katlı, cumbalı veya tek katlı, kuş kanat pencereli, ahşap tabanlı, bahçeli, tandır evleri olan, huzur veren, kullanışlı, komşuluk ilişkilerini canlı tutan şirin Van evlerinin soğuk kış gecelerinde sıcak muhabbet, aheng, heyecan, eğlence oturma geceleri olmuştur.

Dün olduğu gibi bugünde musikiyi, edebiyatı, sohbeti, eğlenceyi hayatının vazgeçilmez bir ihtiyacı olarak gören, oturma gecelerinde bir araya gelen neşeli, nüktedan çok sayıda Vanlı ve Van dostu aile, grup ve kişiler vardır. Bunlar arasında isimlerini sayamayacağımız vefat etmiş, Van’dan ayrılmış veya halen Van’da yaşamakta olan Vanlı ve Van dostu aile, grup ve şahısların Van’da sosyal hayatın, müziğin, edebiyatın ve oturma gecesi geleneğinin gelişmesi, yaygınlaşması, yaşatılması tanıtılması ve gelecek kuşaklara aktarılmasında önemli emek ve payları vardır.

Van’da musikiye önemli katkı sunan, oturma gecesi geleneğini misafir ve dostlarıyla günümüze taşıyarak, yaşatan yıllardır kanun çalan Şahin Türkmen ve Karayollarından emekli merhum, Hasan Yamaç ailesi sadece iki örnektir. Tepebaşı Mahallesinde kerpiçten, bahçeli Van evinde yaşayan Yamaç ailesinin beş erkek çocuğu bulunmaktaydı. Ailenin bütün çocuklarıda çeşitli çalgı aletlerini ustalıkla çalarlar, arkadaşları ve dostlarıyla oturma gecelerinde bir araya gelir, güzel sesleriyle türkü, şarkı söyler, eğlenirlerdi. Ailede; İlhan Cümbüş, Erdal Klarnet-Saksafon merhum Erkan Bağlama- Ud, Ercan Dilli- Dilsiz Kaval, ailenin en küçüğü merhum Seyhan ise Keman- Darbuka- Bağlama- Org çalmaktaydı.

Oturma Gecesi: Van’da musikişinasların, eli saz, dili söz tutan, güzel seslerin, hoş sohbetlerin, ehli keyiflerin, makam, usul, nota ile ahenk ve uyum sağlayanların, haftanın bir günü, akşam ev veya farklı bir yerde toplanmalarına oturma gecesi denilir. Oturma gecesine gelenleri ev sahibi misafirleri karşılar. İçeri giren oturanlara selam vererek tokalaşır, yaşına, sosyal konumuna, musiki yetkinliğine uygun bir yere oturur. Oturanlar yeni gelene “hoş geldin” der.

Yemekliyse önce yemek yenilir. Yemekli değilse kısa bir sohbetin yapılır. ”Geçen gece yine oturmuşsunuz, haberini aldık!” tarzında sözlü şakalaşmalar yapılır. Van oturma gecesinde Bağlama, Cümbüş, Zilli Def, Kanun, Keman, Ud, Yaylı Tanbur, Darbuka, Dilli, Dilsiz Kaval, Klarnet gibi çalgı aletleri kullanılır. Katılımcılardan arasında yaşça büyük, veya musikide ustalığı olan birinin teklifi ve katılımcılarında uygun gördüğü makam akışı içinde Türk Sanat Müziği, Van Türküleri ve diğer yörelere ait türkü örnekleri makam, usul, kaide içersinde birlikte icra edilir. Uzun havalar, hoyratlar, deyişler, türküler; Kerem, Garip, Yanık, Emrahi, Şirvan, Tatyan, Muhalif, Beşiri, Zarıncı, Yahyalı Kerem makamlarında söylenir.

Oturma gecelerinde farklı yetenekler, duyulmamış sesler, dinlenmemiş türküler, ustalık isteyen bestelerde kendini gösterir. Saza ara verildiğinde koyu sohbetler yerini alır. Çaylar içilir, hedik, kavurga, çerezler, meyve, tatlılar yenilir, çiğ köfte yapılır. Sohbetlerde; geçmiş anılır, Van Halkevinde başlayan musiki çalışmaları, Van’da müziğe emek verenler, yön verenler, eser verenler hatırlanır. Selim Gülsoy’un divan şiirleri ve şiirdeki ustalığı, Faik Eren’in Diyarbakırlı Celal Güzelses’le olan dostluğu ve dizinde keman çalışı, Van folkloruna emek veren Mevlüt Okayer, Fevzi Leventoğlu, Fazıl Tuncil, Tango Ağa ve Abdurrahman Ceberut’un gibi isimlerin katkıları, Milli davul-zurna ustaları Hüseyin ve Tosun Özister kardeşlerin evlerinde yapılan oturma gecelerinin lezzeti dile gelir. Vanlı kadınlarda Hıdırellez, Hıdırnebi, nişan, düğün, kına gecesi milli, dini bayram vb. bazı gün ve gecelerde evlerde kendi aralarında oturma gecelerinde bir araya gelir, çalgı çalar, şarkı, türkü söyler eğlenirler.

Oturma gecesi kültürünün yaygınlaştırılması, Van’ın turizmine ve tanıtımına kazandırılması, markalaştırılması, popüler hale getirilmesi, düşüncesiyle Valilik tarafından, Halk Eğitim Merkezi desteğinde İkram Kali’ nin yönetiminde 2000 yılında çalışma başlatılmıştır. Çalışma sonrasında “Şehr-i Van Oturma Gecesi” adıyla Atatürk Kültür Merkezinde Fevzi Leventoğlu, Nurhan Atmaca, Yusuf Sahik, İsmail Çolak, Mustafa Solmaz, Timurlenk Bozkurt, Ayhan Önem, Recep Biçek, Şahin Önay, Metin Önay, Sevim Kaptanoğlu’ nun katılımıyla mizansen formatta ilk oturma gecesi gerçekleştirilmiştir. Oturma gecesine dönemin Valisi, bürokratlar ve kalabalık izleyici topluluğu katılmıştır. Büyük ilgi gören oturma gecesinde, Van türküleri söylenmiş, Van şiirleri, manileri okunmuş, davul zurna eşliğinde halay çekilmiş, Van’ın kültür zenginliğinden örnekler verilmiştir.

Yerel televizyonlarda ekrana gelen bu oturma gecesi büyük ilgi görmüştür. Bunun üzerine Van Türk Halk Müziği Derneği tarafından 2002 yılında Fikret Zorer, Mehmet Bağdatlı, Enver Gencer, Seyfettin Zırhlıoğlu, Cihan Ermiş, Şükrü Kaya, Nizamettin Emekçi oturma gecesi geleneği “Van Oturma Gecesi” adlı programla her hafta Cuma akşamları canlı yayınla Çınar TV ekranlarına taşınmıştır. Oturma gecesi programında Van Türküleri, çeşitli yörelere ait türküler seslendirilmiş, telefon bağlantısıyla izleyicilerin türkü istekleri çalınıp, söylenmiştir. Çınar TV deki program otuz hafta boyunca devam etmiştir. Televizyonunun mülkiyet ve isim değiştirmesiyle Van’ın kültürüne önemli katkı sunan, beğeni ile izlenen, “Van Oturma Gecesi” programı maalesef yayından kaldırılmıştır. THM Derneği de bu geleneği haftada bir gün ÇEM isimli bir lokantada ile Van’a konuk olarak gelen önemli misafirlerin için düzenlenen yemekli toplantılarda yaşatmaya çalışmıştır.

Ayrıca; Gazeteci-Halk Bilmci İkram Kali, Van Türk Musiki Derneği eski Başkanlarından Udi Nejdet Abidin Turhan ve Nedim İlikçinin öncülüğünde; Yemekli/ yemeksiz Van Türk Musiki Derneği eski Başkanı Hüseyin Ekinci, Van Musiki Derneği Başkanı Murat Oto, Van Türk Halk Müziği Derneği Başkanı Fikret Zorer, Fevzi Leventoğlu, Sedat Bora, Enver Gencer, Seyfettin Zırhlıoğlu, Bülent Leventoğlu, Bahtiyar Karael, Ahmet Bahar, Zeki Aslanoğlu ve diğer katılımcılardan oluşan farklı yaş ve sosyal konuma sahip Vanlı ve Van dostları arasında Cümbüş, Kanun, Keman, Bağlama, Darbuka, Kaval, Ud gibi çalgılar eşliğinde haftada bir gün oturma gecesi düzenlenmektedir. Musiki, güncel olaylar, anılar üzerine sohbet yapılan, musiki icra edilen, şiir okunan, fıkra anlatılan oturma gecesinde, sanat müziği eserleri, Van türküleri yanında günün sevilen türküleri çalınır söylenir. Van musikisine, kültürüne emek verenler hatırlanır.

İki Nisan kurtuluş kutlamaları ve diğer Milli bayram gecelerinde, Atatürk Kültür Merkezi ile Gençlik ve Spor Salonu gibi farklı yerlerde Valilik, Üniversite, Belediye Başkanlığı tarafından Van oturma geceleri düzenlenmiştir. Van’a konuk olarak gelen üst düzey misafirler onuruna resmi ve özel kuruluşlarca oturma gecesi düzenlenmiştir. Gerek televizyon ekranlarına taşınan, gerekse Van’a konuk olarak gelen misafirlere, milli bayram ve kurtuluş kutlamalarına yönelik farklı kurum, kuruluş, dernek ve grup tarafından mizansen olarak hazırlanan Van oturma gecelerinde Van’ın orijinal folklor kıyafeti olan mavi renk çuha simle işlemeli şalvar, alaca bir kuşak, cepken tipli sim işlemeli yelek ve yakasız işlik giyilmektedir.

Sesiyle, çalgısıyla ve arkadaşlarıyla oturma gecelerine katılan, Van Musiki Derneği Başkanı Murat Oto oturma gecelerinde söylenen, duyulmamış, gizli kalmış, notaya alınmamış, tanıtılmamış Van türkülerinin mutlaka notaya alınması, Van halkıyla paylaşılması gerektiği yönündeki duyarlılığını oturma gecelerinde dile getirmiştir. Ardından oturma gecelerinin işlevinden yola çıkarak, birbirinden güzel, duyulmamış, tanıtılmamış 80 aşkın Van türküsü 2005–2006 yılları Nisan ayının ilk haftası olan “Kurtuluş Haftası” kutlamaları kapsamında “Türküleriyle Van” adlı konserlerde Van halkıyla buluşturulmuştur.

Bu yazının konusu Van kültüründe yer alan musiki, eğlence ve sohbet ağırlıklı Van oturma gecesi olmasına karşın yeri gelmişken Van’da farklı formda yapılan diğer oturma gecelerine kısaca değinelim.

Manevi İçerikli Oturma Gecesi: Haftada bir gece, bir evde veya bir farklı mekanda yemekli/ yemeksiz oturma gecesi yapılır. Genelde perşembe gecesi olur. Katılımda yaş farkı aranmaz. Bir araya gelenler öncelikle karşılıklı hal, hatır sorarlar. Ardından Namaz kılınır. Yemek hazırlıkları başlar. Yere serilen bez sahan üzerine yemek sofrası serilir. Yemek servisini ev sahibi ve ev sahibine daha yakın misafirler birlikte yaparlar. Yemeklerin masrafı ve hazırlanması ev sahibi tarafından karşılanır. Yemek sonrası yemek duası yapılır. Daha sonra bilge kişi oturma gecesini yönlendirir ve yönetir manevi içerikli sohbet yapar. Dini kitaplar okunur. Kısadan hisseler anlatılır. Kime gecelerde def, ud, ney vb. çalgılar eşliğinde tasavvuf müziğinden seçilen eserler ile divan, hoyrat, ilahi ve gazel söylenir. Çeşitli sıkıntısı, hastası olanlar teskin edilir. Son safhada katılımcılar çay, tatlı, meyve vb yiyecek içecek ikram edilir.

Hikayeli, Oyunlu Oturma Gecesi: Arkadaş, dost ve yakın akrabalar arasında yapılan bu oturma gecelerinde erkek, bayan, yaş ayrımı yapılmaz. Birlikte oturulur. Daha önceden belirlenen evde bir araya gelinir. Yemek yenilir. Geçmişte bu tarz oturma gecelerinde mangal başında, tandır ve kürsü etrafında toplanılır, sohbetler edilir, eğlenilir, maniler, bilmeceler, türküler söylenir; hikâyeler, fıkralar, seferberlik, muhacirlik ve güncel olaylar anlatılırdı. Bilmeceler sorulur. “Yüzük”, “ Fincan” gibi zekaya, yeteneğe dayalı yöresel ev içi oyunlar oynanır: Zaloğlu Rüstem, Şah İsmail, Hazreti Ali Cenkleri, Ahmediye, Tahir ile Zühre, Kerem ile Aslı ve Battal Gazi Köroğlu, Emrah ile Selvi gibi kahramanlık, aşk hikayeleri, Kocanene, Çil Horoz, Keloğlan gibi gülünç masallar anlatılır, kitapları okunurdu. Masal, hikaye anlatıcı sıra şeklinde yerde oturularak dinlenirdi. Hikayenin en heyecanlı yerinde dinleyenlerin gözleri küçülüp, göz kapakları düşmeye başlayınca bunu uyku vakti geldiğine işaret sayan anlatıcı “devamı yarın” diyerek anlatımına/okumasına nokta koyardı. Van’da dramatize ederek masal hikaye, fıkra anlatan, özel yeteneği olan yaşlı bayan ve erkeklerde vardır. Kendilerine has anlatım üslubu olan bu kültür şahsiyetlerini dinlemek üzere başka mahallelerden dinlemeye gidenler olur. Gecede meyve, tatlı, kuru kaysı, kak, kavurga, hedik vb. ikram edilir. Van kültürünün bilinmeyen ayrıntıları bu gecelerde gelecek kuşaklara aktarılır. Gençler ve çocuklar kültür ve sosyal hayata dair bilgilerini burada tazeler, meraklarını burada giderirler.

Vanlıların ayıp olarak görmesi nedeniyle Van’da oturma geceleri, çalgı çalma, şarkı türkü söyleme yakın zamana kadar dışa kapılı olmuştur. Son yıllarda ailelerin teşvik, destek ve ilgileri sonrasında bu çekince ortadan kalkmıştır. Bu gün Van’da her tür çalgı aletini notayla çalabilen, musiki eğitimi almış, evlerde veya çeşitli ortamlarda, oturma geceleri düzenleyen çok sayıda Vanlı genç nesil yetişmiştir. Değeri her geçen gün daha iyi anlaşılan, ilgi gören, yaşatılmaya, tanıtılmaya çalışılan, Van kültürü ve musikisinin önemli bir boyutu olan “Van Oturma Gecesi” geleneği Van YYÜ, Van Belediyesi çatısı altında kurulması gereken, Van için önemli bir ihtiyaç olan “ Van Belediye’ - Üniversite Konservatuarı” ile gelecekte daha iyi yere gelecektir.

VAN'IN SESİ  VAN OTURMA GECESİ EKİBİ

Van Oturme Gecesi kültürünü 2010 yılından bu güne kadar kesintisiz olarak yaşatan, tanıtan biricik ekip var. Van'ın Sesi Oturma Gecesi Ekibi Udi Sait Murat Yaşar yönetiminde çalışmalarını aralıksız sürdürüyor. Van'ı ziyaret eden devlet adamlarına, büyükelçilere,  bürokratlara, yerli ve yabancı turistlere Van'ın kadim kültürünü türküler eşliğinde tanıtan ekip her geçen gün  daha büyük ilgi görüyor. Ulusal ve yerel televizyonlarda  sahne alan, çeşitli  şehirlerde düzenlenen fuarlara mavi çuha şalvar, bordo yelek, beyaz mintan ve ayakta yemeni gibi orjinal kıyafetler içinde katılan Van Oturma Gecesi Ekibi kentimizin  sözlü kültürüne katkı sunmaya devam ediyor. 

Van halkı ve kültür çevreleri Van Yüzüncü Yıl Üniversitesi Devlet Konservauvarı ve Van Güzel Sanat Lisesi bünyesinde  oturma gecesi ekiplerinin oluşturularak  sözlü kültürün yaşatılmasını bekliyor.

1. Kurutulmuş elma, armut vb meyve.
2. Sütte yatırılan, daha sonra kurutulan aşurelik buğday tanelerinin kış aylarında sac üzerinde ateşte kavrulmasından yapılan yüzlerce yıllık geçmişi olan yöresel Van çerezi. Kavurga isteğe göre kavrulmuş çedene (kenevir tohumu) ve ceviz içi katılarak da yenilir.
3. Suda haşlanan aşurelik buğday ve nohuttan yapılan, yöresel çerez. Ceviz içiyle birlikte yenilir.