Yaşlılarda rehabilitasyon (VII)

Sağlıkta Bütüncül Bakış Açısı - 7 

Yaşlanma ile birlikte önemli ölçüde yetersizlik gelişmesine rağmen, yaşlanma bir hastalık veya bozukluk olarak tanımlanmamaktadır. Yaşlıların rehabilitasyonunda fonksiyonel rehabilitasyonun yapılabilmesi için duyusal ve sosyal faktörlerin farkına varmak ve bunlarla müdahale etmek anahtar rol oynamaktadır. Özellikle toplumuzda yaşlıların büyük çoğunluğu hareketsiz yaşantı sürmekte yani hareket yeteneği azalarak bir başkasına muhtaç, bağımlı duruma gelmektedir. 

Yaşla birlikte deride kırışıklıklar oluşur. Farklı noktaları odaklayabilme yeteneği bozulur ve çoğu yaşlı insan okurken gözlüğe ihtiyaç duyar. Anemi görülebilir. Sık sık kabızlık ve ishal yaşanabilir. Halsizlik, bitkinlik, baş ağrısı, baş dönmesi, demans (bunama), bası yaraları, üriner inkontinans (idrar kaçırma) ve depresyona sık rastlanabilir. İşitme kaybı ve denge problemleri görülebilir. Denge problemleriyle birlikte yaşlıda düşme eğilimi artar. Bu nedenle yaşlıların rehabilitasyonunda üzerinde önemli durulması gereken bir problem de düşmedir. Yaşlılıkta düşme, kadınlarda erkeklere oranla daha fazla görülmektedir. Düşmenin esas nedeni, kas – iskelet - sinir sistemi değişiklikleri, denge sağlayamama ve postüral kontrolün azalmasıdır. İç organların işlevleri azalır. Bağışıklık sisteminde önemli değişiklikler olabilir. Hormonal sistem, kas – iskelet sistemi ve üreme sistemleri yaşlılığa uyum sağlar. 

Nörolojik sistemde 3 önemli disfonksiyon görülür. Bunlar; 

- Yakın hafızada kayıp 

- Motor aktivitelerin hızında kayıp 

- Kişilik, proprioception (uzaysal algı) ve yürüyüş bozuklukları 

Yaşlıların rehabilitasyonunda kazanılabilecek en fazla fonksiyon düşünülmelidir. Rehabilitasyonda amaç hastalık ve sakatlıkların önlenmesi, fonksiyonel kapasitenin arttırılmasıdır. Yaşlı, giyinme – soyunma, kendine bakım aktivitelerinde, oturma – kalkma, yürüme fonksiyonlarında, kısacası ev içi ve dışı aktivitelerinde bağımsız olabilmelidir. 

Egzersiz, kas kuvvetini, eklem hareketliliğini, esnekliğini, koordinasyonu ve ağırlık kontrolünü sağlamada gençlerde olduğu gibi ileri yaşta da benzer etkilere sahiptir. Egzersiz yapan kişiler kendilerini daha iyi hissetmekte, kişisel kontrolleri gelişmekte ve sosyal ilişkileri artmaktadır. Bu nedenle egzersiz tüm yaştaki kişilere önerilmektedir. Ancak yaşlı kişiler için bu konuda eğitimli fizyoterapistler tarafından özel egzersiz planı çizilmelidir. Verilecek egzersiz, aktif bir yaşam ve bağımsızlık için gerekli, kişiyi hayata bağlayıcı ve yeterli bir düzeye getirmeyi amaçlayacak şekilde planlanmalıdır. 

Yaşlılar için sosyal tecrit ve yalnızlık iki büyük problemdir. Sosyal tecrit, zayıf akrabalık bağları veya yakınlarının ölmesinden dolayı oluşmaktadır. Sosyal yalnızlığın ilk belirtisi fiziksel bozukluktur, yaşlılar yavaş yavaş hareketliklerini azaltırlar. 

Toplumumuzda özellikle benimsenen belli bir yaştan sonra aktif olmayan yaşam koşulları içinde olmak ve bunun getirdiği psikolojik korkularla kendi kabuğu içine çekilen yaşlı nüfusumuzun bu davranışlarından kurtulabilmeleri, hayattan zevk alan bir grup olabilmelerinde uygun egzersiz ve sporlardan rekreasyonel (eğlenceli) aktivitelerden faydalanılmalıdır. Yaşlılar için verilen öneriler, fizik aktivite ve yaşam uzunluğunu arttırmaz. Ancak, yaşam standardını yükseltir, psikolojik yönden destekler, sosyal çevresi ile olan iletişimine yardımcı olarak fiziksel kondüsyonlarını da yavaş yavaş arttırır. 

Yaşlılarda özellikle büyük kas kitlelerini içeren egzersizler kullanılmalıdır. Çünkü büyük kas kitleleri ile uygulanan egzersizler, egzersiz esnasında kan basınçlarını daha az yükseltirler. 

Yaşlılar için yürüme, yüzme, dans, jogging (tempolu ve yavaş koşma), kalistenik egzersizler (kendi vücut ağırlığını kullanarak yapılan egzersizler), ağırlık taşıma, egzersiz aktiviteleri ile yapılan egzersizler, bisiklet veya koşu bandındaki egzersiz programları önerilmektedir. Ayrıca yaşlıya fizyoterapist tarafından yapılan denge ve yürüme testlerinin ardından daha önceki düşme durumuna göre; denge, ağırlık aktarma ve yürüme egzersizleri verilir. Denge egzersizleri yaşlının daha iyi postüral kontrol sağlamasını ve kendine güvenin artmasını sağlar. 

Rehabilitasyonda kişisel aktivitelerin önemli olmasının yanı sıra grup aktivitelerine de yer verilmelidir. Eşler ve samimi arkadaşlar bir araya gelmek için birbirlerini teşvik etmelidirler. Aktiviteler yaşlılar için hazırlanan grup aktiviteleri olmalıdır. 

Kalistenik egzersizler; tempoda, uzunlukta ve enduransta değişiklikler yapılarak modifiye edebilmeleri nedeniyle kullanılan faydalı bir egzersiz şeklidir. Gruplar için aynı özellikleri taşıyan kişiler seçilmelidir. Böylece çalışmalar daha faydalı ve zevkli hale gelebilmektedir. Kalistenik egzersizler gürültüsüz bir ortamda ve müzik eşliğinde yapılır. Egzersizler ritmikdir ve sayı sayılarak yapılmaktadır. 

Ayrıca geriartirk hastalarda bazı günlük yaşam aktivitelerinin bağımsızlık derecesi ve bağımsızlaştırılması konusunda özellikle üzerinde durulması gerekir. Bunlar; 

· Giyinme: ayakkabı giyme - bağlama, çorap giyme – çıkarma, düğme ilikleme, fermuar kapatma vs. 

· Bakım: saç tarama – yıkama, diş temizliği, banyo, traş olma vs. 

· Beslenme: kaşıkla, çatalla, bıçakla yemek yeme, fincan ile içme vs. 

· Hareketlilik: klozete oturma – kalkma, yatağa yatma, merdiven çıkma, yerden bir şey alma, arabaya veya otobüse binme vs. 

· İletişim: okuma, yazma, kitap tutma, radyoyu ya da televizyonu açıp – kapatma vs 

Yaşlının evinin uyarlanması ve adaptasyon gereçleri: Rehabilitasyonun temel amacı hastanın bağımsız yaşamasını sağlamak olduğu için, fiziksel çevrede de değişiklikler yapılması gerekebilir. 

Konuda eğitimli bir fizyoterapist hastanın evi görüp değerlendirerek bazı önerilerde bulunulabilir. Basamaklar, eşikler, kapılar, asansörler ve park yeri incelenir. Örneğin tekerlekli iskemledeki bir hastanın evinde kapılar iskemlenin geçebileceği genişlikte olmalıdır. Mutfak dolapları ve lavabolar, tekerlekli iskemle seviyesine göre ayarlanmalı, tuvalet ve banyoya sağlam tutanaklar yerleştirilmelidir. Kaygan olmayan, iyi aydınlatılmış zeminler sağlanmalı, parça halılar yol üstünde bulundurulmamalıdır. 

Oturma ve yatak odasının mobilyaları, hastanın tekerlekli iskemle ile rahatça manevra ve transfer yapabileceği şekilde düzenlenmelidir. Kısacası amaç; yaşlının günlük yaşam aktivitelerinde kendi kendine yetecek kadar bağımsızlığını sağlayacak fiziksel çevre adaptasyonlarını oluşturmaktır. 

Kaynaklar: 

Türeyen C., Uygulamalı Fizik tedavi ve Rehabilitasyon” Dokuz Eylül Üniversitesi Yayınları, 3. Baskı. İzmir, 1998 

http://www.nuveforum.net/ 

Whitton J.R., “Managing to care in homes for the elderly”, 2.basım, Patent Pres, Newmill, 1995, sayfalar: 40, 64.